Jismoniy madaniyat va sportni boshqarish

11.4. Bozor iqtisodiyoti islohotlari jarayonida ijtimoiy- iqtisodiy usullarning o’ziga xos xususiyatlari


11.4.1. Bozor iqtisodiyoti islohotlari jarayonida ijtimoiy-iqtisodiy usullarning o’ziga xos xususiyatlari

O’zbekistonda iqtisodiy, madaniy va boshqa sohalarda islohotlar yangi bosqichga qadam qo’ymoqda. Iqtisodiy usullar bozor mexanizmlaridan foydalanishga tayanadi. Davlatning ta’siri iqtisodiy usullar yordamida bozor orqali o’tkaziladi, boshqarish bozor qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bu esa davlatning mini­mum darajada korxonalar faoliyatiga aralashuvini ifodalaydi.

Boshqarishning iqtisodiy usullar jumlasiga:

• 
  kredit va foiz stavkasi;
  
• 
  soliq va soliq yuki;
  
• 
  boj to’lovlari;
  
• 
  subsidiya va sanksiya;
  
• 
  lisenziya;
  
• 
  transport to’lovlari;
  
• 
  narx-navolar kiradi.
  

Boshqarishning iqtisodiy usullari iqtisodiy manfatlardan foydalanishga asoslanadi. Zero har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo’ladi. Manfaatlar uch xil bo’ladi:

• 
  umumjamiyat manfaatlari;
  
• 
  jamoa manfaatlari;
  
• 
  shaxsiy manfaatlar.
  

Bu manfaatlarni uyg’un sur’atda bog’lab olnb borish bir qator muammolarni hal qilishi, har bir davr sharoitlariga muvofiq keladigan munosabatlarni o’rnatishni talab qiladi.
Masalan, bozor iqtisodiyoti sharoitida umumjamiyat manfaatlarini ro’yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullarga, ya’ni:

• 
  korxonlar va xo’jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va mustaqillik berish;
  
• 
  xo’jaliklarni pirovard natijalarga binoan moddiy rag’batlantirish, soliq imtiyozlarini berish;
  
• 
  korxona va xo’jaliklar o’rtasidagi o’zaro shartnomalarning bajarilishi intizomini mustahkamlash va ular­ning rolini oshirish;
  
• 
  moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish;
  

- bozor munosabatlari mexanizmlari: baho, foyda, soliq, rentabellik, raqobat va hokazolarga keng e’tibor berilgan.
Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot (xizmat) birligiga sarflanadigan harajatni kamaytirishga imkon beruvchi xo’jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir.
Bu usulda kishilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini yuzaga chiqarish orqali ularning samarali ishlashi ta’minlanadi. Bu maqsadda qo’shimcha ish haqi to’lash, mukofotlar berish, bir yo’la katta pul bilan taqdirlash kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy usullar boshqarishning barcha usullari ichida etakchi o’rinni egallaydi. Har qanday darajadagi rahbar bu usulning mazmunini yaxshi bilishi va ularni to’g’ri qo’llay olishi kerak. Jismoniy tarbiya va sport ob’ektlariga iqtisodiy usul­lar orqali ko’rsatiladigan ta’sir korxonlarni:

• 
  jiddiy rejalar qabul qilishga;
  
• 
  jismoniy tarbiya va sportdagi mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga;
  
• 
  sport ob’ektlarini zamonaviy talablarga javob beradigan darajaga ko’tarishga;
  
• 
  ko’rsatiladigan xizmatlar raqobat talablariga javob berishga rag’batlantiruvchi va shunga da’vat etuvchi bo’lishi kerak.
  

Shu bilan birga iqtisodiy usullar shunday tanlanishi va qo’llanilishi kerakki, bunda jamoalar va har bir xodimning manfaatlarigagina emas, balki butun jamiyat manfaatlariga rioya qilinadigan bo’lsin. Bir korxona uchun foydali tadbir davlatga ham foydali bo’lsin.
Bunda bozor iqtisodiyoti munosabatlari boshqa sohalar kabi jismoniy tarbiya va sport harakatini boshqarishga ham yangicha munosabatlar, ish faoliyatlari va ularni amalga oshirish usullarini vujudga keltiradi. Bunda jismoniy tarbiya va sport sohasini rejalashtirish va mazkur rejalashtirishni hayotga singdirishda aholining jismoniy tarbiyasini takomillashtirish asos bo’ladi. Bu jihatlar mustaqil davlatning bozor iqtisodiyoti islohotlariga tayanadi. Jismoniy tarbiya va sportning boshqarilishida iqtisodiy jihatdan zarur bo’lgan tadbirlar amalga oshiriladi. Bu jarayonda majmuiy faoliyatlar usullari muhim ahamiyatga egadir. Bu faoliyatlar quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi:

• 
  moddiy jihatdan rag’batlantirish. Mehnatga ish haqini oshirish, murabbiy-o’qituvchilar va boshqa xodimlarga unvonlarni berish, sport inshootlari xodimlarini moddiy taqdirlash;
  

• 
  moddiy yordam va hisoblashni to’g’ri markazlashtirish, ya’ni yuqori idoralar va tashkilotlar tomonidan beriladigan mablag’larni taqsimlash;
  
• 
  xo’jalik yuritish yo’li va undan keladigan daromadlardan foydalanish;
  
• 
  pullik xizmatlarni /pulliq musobaqalar, sog’lomlashtirish guruhlari, ijara, tijorat va hokazolar/ amalga oshirish usullari;
  
• 
  sport inshootlarini pasportlashtirish. Bunda sport inshootlarini hisobga olish, ularning daromadlarini aniqlash va moddiy kirim chiqimlarni hisoblash usuli;
  
• 
  boshqarishning me’yoriy usullari. Bunda «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida» gi qonun va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining sport sohasidagi qarorlari asosida ish olib boriladi. Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot jarayonida sport inshootlari, sport maktablari, terma jamoatarni iqtisodiy jihatdan ta’minlash, ularning faoliyatini rivojlantirish davlat mablag’lari, xo’jalik yuritishdan olingan foydalar, xomiylar faoliyatidan foydalanish yo’li bilan amal­ga oshirilmoqda.