Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

 
13.3.4. Jismoniy tarbiya darsining tuzilishi 
 
Jismoniy tarbiya darslari bilan boliq masalalarning eng muximi uni qanday tuzish masalasidir. Darsni tuzilish 
qonuniyatlari xaqidagi gapirishdan avval uni qanday struk-turaviy birliklardan tashkil topishini belgilab olish va 
aniqlash kerak bo‘ladi. avvaligi dars xaqida yikr bildira yetib uni tarkibiga kiritilgan jismoniy mashqlar, ularni ketma-
ketligi va davomiyligiga qarab «dars sxemasi» atamasi qo‘llanila boshlandi. Keiynchalik darsga qo‘yilgan vazifalar va 
ularni xal qilish uchun tanlangan jismoniy mashqlar ularning meoyori (dozasi)ga qarab «dars rejasi» degan atamalar 
qo‘lla-nildi. «Darsni strukturasi» degan atama birinchi marotaba V.V. Belinovich tomonidan (1939) qo‘llanildi va 
o‘rinli ravishda darsni tuzilishi deb to‘ri nomlandi. Belinovich tuzilishi darsning vazifalari va jismoniy tarbiyani 
mazmuniga qarab belgilanishini uqtiradi. N.N. yefremov (1959) birinchi maro-taba «darsning tuzilishi» degan 
tushunchaga taorif berishga urindi va dars strukturasi deganda mashulotni tarkibiy (kirish, tayyorlov, asosiy va 
yakunlov) qismlarini o‘zaro joyla-shishi va munosabatini nazarda tutdi xolos. K.A. Kuzminaning fikricha (1960) esa 
darsning tuzilishi – bu uni qismlarining soni, ularning axamiyati va mazmuni, ketma-ketligi va darsni xar bir 
qismini davomiyligi deb taorif berdi. Darsni tuzilishiga oid maxsus ilmiy-uslubiy dabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud. 
Lekin xozirgi kunda bu baxslarga chek qo‘yilgan va darsni tuzilishini uch qismli tarkibga ega deb qabul qilingan. 

---

Dars tuzilishining loyixasi aloxida, darslarni tuzishda foydalaniladigan dars konspekti orqali ifodalanadi. Darsni 
tuzilishi o‘qituvchini darslarga mashqlarni oqilona tanlashga, materiallarni to‘ri joylashtirish va darsdagi yuklamani 
meoyorini aniq belgilashga yordam beradi. 
Darsning tuzilishi dastur materiallarini belgilangan vazifa asosida izchil o‘rganishni yo‘lga qo‘yadi. Dars uchun 
rejalashtirilgan vazifalarni xal qilishda qo‘llaniladigan taolimning usuliyatiga aniqlik kiritadi va uni qo‘llash uchun 
darsning qismlari yoki ularning ayrim bo‘laklaridan qanday foydalanish lozimligini belgilaydi. 
Jismoniy tarbiya darsida xar qanday pedagogik vazifa-larni xal etish ko‘pincha shuullanuvchilar organizmidan 
maolum darajadagi zo‘riqishini vujudga keltiradi, shuning uchun bu ishga organizm tegishli darajada tayyor bo‘lishi 
kerak. 
Buyuk rus olimi I.P. Pavlov organizmni qiyin vazifa-larni xal etishga tayyor bo‘lishi zarurligini uqtirib, 
mashqni asta-sekinlik bilan takrorlash maolum fiziologik qoidalarga asoslanishni taqazo etadi deb uqtirdi. Bu 
ko‘rsatma o‘qituvchi zimmasiga shuullanuvchilardan katta kuch talab qiladigan pedagogik vazifalarni xal qilish 
darsning boshida emas maolum tayyorgarlikdan so‘ng, mashulotlarni, darslarni oxirida xal qilinishi lozimligini, shu 
mashulotdagi asosiy vazifa-larga shuullanuvchilarning organizmini uyushtirish, zarur kay-fiyatni vujudga keltirish va 
belgilangan vazifalarni baja-rishga, mashqni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllanishini mashulotlar davomida talab 
darajasiga ko‘tarish lozimligiga to‘xtaldi. 
O‘quvchilar tomonidan asosiy vazifalarni xal qilish ko‘pincha shuullanuvchi zo‘r berayotgan yaoni uni 
faolligini oshgan davriga to‘ri kelshligini amaliy axamiyati katta. Ularning organizmi nisbatan katta zo‘riqish va kuchli 
emotsii-onal xolatdan vazmin xolatga birdan o‘ta olmaydi. Shunga ko‘ra darsni tuzishda xotirjam xolatga o‘tish va 
mashulotlarni uyushtirilgan ravishda tugallash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Xar bir dars uch qismli tarkibga ega ekanligi xaqida yuqorida fikr bildirdik va ular tayyorlov, asosiy va