Jizzax davlat Pedagogika unversiteti boshlang’ich ta’lim sirtqi bo’lim 4-kurs 710-guruh talabasi Habibullayeva Yulduzning Geografiya o’qitish metodikasi fanidan tayyorlagan taqdimoti. Mavzu: Maktab geografiyasining mazmuni, tarkibi Reja

2. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.

Geografiya ta’limi metodikasi geografiya fani bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, u geografiya metodikasi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Geografiya fanlari bilan aloqadorlik, maktab geografiyasi mazmunini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Maktab geografiyasi mazmuni uzluksiz takomillashib borishi tufayli keyingi yillarda maktab geografiya kurslarida tabiiy, hududiy ishlab chiqarish komplekslari, bozor iqtisodi kabi tushunchalarning kiritilishi, tabiiy sharoit va resurslardan oqilona foydalanish zaruriyatini tug‘dirdi. O‘quvchilarning TTK (TXM) va bozor iqtisodiga oid tushunchalar haqida puxta bilimga ega bo‘lishi ularga ekologik, iqtisodiy tarbiya elementlarini singdirish imkoniyatlarini ham vujudga keltiradi. Demak geografiya o‘qitish metodikasi ekologiya kartografiya, geologiya, iqtisod, fizika, biologiya va boshqa fanlar bilan mustahkam aloqaga ega.
Hozirgi kunda eng muhim muammolaridan biri geografiya darslarida jamiyat bilan tabiat, inson bilan tabiat o‘rtasidagi murakkab aloqadorlikni o‘rganish masalasi hisoblanadi. Shu tufayli ham maktab geografiya kurslariga geografik bilimlardan tashqari ekologik va iqtisodiy tushunchalar ham kiritila boshlandi. Geografiyaga yaqin bo‘lgan fanlar o‘qitish metodlari va vositalarini tanlashga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi. Buni geografiya ta’limiga kartografik, statistik, kuzatish, taqqoslash metodlarining kiritilish va ishlatilishidan bilsa ham bo‘ladi. Chunonchi maktab geografiyasi kurslarini kartasiz, ko‘rgazmali qurollarsiz, texnika vositalarisiz va zamonaviy kompyuterlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.

Geografiya o‘qitish metodikasi geografiya fanining ba’zi bir tekshirish metodlaridan foydalanar ekan, o‘quvchilarning bilimlarini yaxshiroq o‘zlashtirishini va ularni geografiya fanining ba’zi tadqiqot usullari bilan tanishtirishni ko‘zda to‘tadi. Geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fani tarmoqlariga kiruvchi didaktika, psixologiya fanlari bilan ham chambarchas bog‘liq. Geografiya metodikasi didaktikaning asosiy koidalarini geografiya o‘qitish jarayoniga tadbiq etishda uning mazmuniga xos xususiyatlarni ham e’tiborga oladi. Didaktika geografiya o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi qonuniyat va munosabatlarni oydinlashtiradi va shu asosida o‘qitishning maqsadi, mazmuni, usullari hamda o‘qitish jarayonini jihozlashga doir talablarni belgilab beradi. Demak, didaktika barcha fanlar uchun ta’limning umumiy qonuniyatlari va nazariyalarini yaratsa, metodika didaktikaning fanlarni o‘qitish haqidagi umumiy nazariyasini ma’lum bir o‘quv fani, ya’ni geografiyani o‘qitish jarayoniga tadbiq etish bilan uni yanada aniqlashtiradi va to‘ldiradi. SHunga asosan, didaktika va geografiya o‘qitish metodikasi fanlari bir-birlarini to‘ldirib turadi deyishga to‘la asos bor.
Geografiya o‘qitishda o‘quvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman ruhiy faoliyatini e’tiborga olmasdan turib, ularning o‘quv faoliyatiga samarali ta’sir yetib bo‘lmaydi. Shu tufayli geografiya metodikasi psixologiya fani bilan ham uzviy bog‘liqdir. Psixologiya fanining hozirgi bosqichdagi taraqqiyoti maktabda fanlarni o‘qitish jarayonini ilmiy asosda har tomonlama chuqur tadqiq etish va uni o‘qitishni yanada takomillashtirish uchun zarur imkoniyatlarni yaratib beradi. Geografiya o‘qitish metodikasi ham geografiya o‘qitish jarayonini o‘rganishda psixologiya faniga tayanadi.

Psixologiya o‘quvchilardagi ruhiy faoliyatning umumiy qonuniyatlarini
o‘rgansa, metodika esa, o‘quvchilarning ruhiy faoliyatini ularning geografiya ob’ekti va hodisalarini o‘zlashtirishlari bilan bog‘liq bo‘lgan tomonlarnigina tadqiq qiladi. Metodika bilan psixologiyaning eng muhim bog‘liqlik tomoni shundaki, bunda geografiya o‘qitishning mazmuni va metodlari bilan ruhiy faoliyat orqali erishiladigan natijalar o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlar tadqiq qilinadi.
Turli geografik ob’ektlarning kartadagi joylashishini fazoviy tasavvurlarsiz egallab bo‘lmaydi. Bunda albatta psixologiya fani bilimlariga tayaniladi. Demak, geografiya ta’limi metodikasi o‘qitishda yaxshi natijalarga erishish uchun o‘quvchilarning geografiya materialini puxta o‘zlashtirishi bilan o‘quvchilarning ruhiy faoliyati o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlarni ham o‘rganadi, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda psixologiya faniga tayanadi va psixologik tekshirish metodlaridan ham foydalanish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. SHunday qilib geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fanining mustaqil tarmog‘i bo‘lib, u o‘zining mustaqil tekshirish predmetiga ega bo‘lib, boshqa fanlarga tayangan holda mazmunan boyib, takomillashib boradi.


O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya o‘qitish metodikasining eng muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi geografiya nima uchun o‘qitiladi, degan savol bilan chambarchas bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunini, tuzilishini, o‘qitish usullari va yo‘nalishini belgilashda katta ahamiyatga ega. Barcha fanlar uchun o‘qitish maqsadlarini aniqlashda avvalo didaktik tadqiqotlar amalga oshiriladi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa qonunlarda o‘qitish maqsadini aniq belgilashga katta e’tibor berilgan.O‘qitish maqsadini aniqlashda milliy qadriyatlar va jamiyatning o‘ziga xos xususiyatlari, qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni o‘quvchilar o‘zi yashayotgan jamiyat uchun kurashadigan va qayg‘uradigan bo‘lishi zarur. Shu tufayli umumgeografik ta’limga o‘quvchilar tarbiyasi va rivojlanishiga ta’sir qilishi nuqtai nazardan qarash kerak. Hozirgi zamon ishlab chiqarish tarmoqlari yirik sanoat, transport, agrosanoat komplekslari tarmoqlaridan iborat, ular tabiat kompleksi va uning komponentlariga keskin ta’sir qilib qolmasdan, balki atrof muhitning ifloslanishiga, tabiatdagi ekologik aloqalarning buzilishiga olib keladi. Ayniqsa hozirgi kunda Orol inqirozi davom etayotgan bir vaqtda tabiat va uning boyliklariga oqilona yondashish muammolari ko‘ndalang bo‘lib qoldi.
Tabiiy va iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifasi jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi murakkab aloqadorlikni ochib berishdan iborat. Bu aloqadorlikni chuqur tahlillar o‘tkazmasdan amalga oshirish mumkin emas. Bunda quyidagilarni e’tiborga olish kerak: a) jamiyat ishlab chiqarishi faoliyatining atrof muhitga ta’sirini o‘rganish va bu o‘rganishlar oqibatlarini oldindan aytish, uni ilmiy jihatdan asoslash; b) tabiiy resurslarni izlash, ularga iqtisodiy jihatdan baho berish va samarali foydalanish; v) tabiiy resurslar bilan atrof muhitni qo‘riqlash o‘rtasidagi aloqadorlikni ochish; g) hozirgi zamon ilmiy texnika inkilobiga tayanib, inson yashashi uchun qulay bo‘lgan muhitni qo‘riqlash yo‘llarini tadqiq etish.

Maktabda geografiya o‘qitishning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari.

Iqtisodiy geografiya ishlab chiqarishning geografik joylashishini o‘rganadi. Bunda ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlarini birgalikda tadqiq qilinadi. Uning tadqiqot predmetiga sanoat, qishloq xo‘jaligi va transportni ijtimoiy, tabiiy, iqtisodiy omillarni e’tiborga olgan holda joylashtirishning qonuni va koidlarini o‘rganish kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarishni hududiy joylashishi, mehnat manbalari, tabiiy sharoit va boyliklarni birgalikda o‘rganishni takoza qiladi, iqtisodiy geografiya ijtimoiy masalalar bilan ham chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy geografiya iqtisodiy rayonlashtirish, iqtisodiy rayon, HICHMlar, iqtisodiy geografik o‘rin, ishlab chiqarishni joylashtirishning umumiy masalalari, aholi joylashishi va boshqa masalalarni ham tadqiq qiladi. Ayniqsa "Inson va atrof muhit" muammosining jamiyat oldida ko‘ndalang bo‘lib turishi, iqtisodiy geografiya oldiga talay vaziflarni qo‘yadi. Har bir geografiya o‘qituvchisi geografiya ta’limi va uning alohida kurslari maqsadlarini bilishi shart. Agar o‘qituvchi o‘qitiladigan fan maqsadini bilmasa, yirik mavzular va alohida darsliklarning maqsadini umuman to‘g‘ri aniqlay olmaydi.
Geografiya ta’limi maqsadlarini uch guruhga ajratish mumkin:
1. Geografiya o‘qitishning ta’limiy maqsadlari:
- o‘quvchilarga tabiiy, iqtisodiy, kartografik va boshqa geografiya fanlarining asoslarini o‘rgatish. Zero, tabiatni qo‘riqlash va undan oqilona foydalanishning tabiiy-ilmiy va texnik-iqtisodiy tomonlarining ochilishi, bu jamiyat hayoti va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun imkon yaratsin;
- o‘quvchilarni iqtisodiy, ekologik ta’lim bilan qurollantirish;
-o‘quvchilarni tabiiy geografik va iqtisodiy geografik ob’ekt va hodisalarni o‘rganish usullari bilan qurollantirish;
-o‘quvchilarda geografik madaniyatni shakllantirish;
-o‘quvchilarni kartalar, ma’lumotnomalar bilan ishlay olishga, kundalik matbuot materiallarini o‘qishda geografik bilimlarni qo‘llay olishga o‘rgatish;
-o‘quvchilarni geografiya va unga aloqador bo‘lgan fanlar sohasida o‘z bilimlarini oshirish qobiliyatlari shakllantirish;