Jro etuvchi hokimiyat

Ijro hokimiyati organlarining tasnifi
Ijro hokimiyati organlarining turli darajalaida tashkil etilishi sababli va faoliyatining keng qamrovli xususiyatga ega ekanligini inobatga oladigan bo'lsak, ulami bir necha asoslarga qarab guruhlarga ajratish, ya’ni tasniflash mumkin.Yu.M.Kozlovning ko'rsatishicha, ijro hokimiyati organlari bir- biridan, faoliyatining mazmuniga ko'ra va o'zining aniq yo'nalishiga qarab farqlanadi. Ulami quyidagi turlarga guruhlash mumkin:
1) faoliyatning hududiy doirasiga ko'ra: davlat va mahalliy organlarga bo'linadi;
2) kompetensiya xususiyatlariga ko'ra: umumiy, sohaviy, soha- lararo yoki maxsus kompetensiyali ijro hokimiyati organlariga bo'linadi;
3) tashkil etish tartibi va uslublariga ko'ra: davlat boshlig'i, qonunchilik organi, yuqori ijro hokimiyati organlari tomonidan tashkil etiladigan davlat organlariga bo'linadi.
Ayrim hollarda saylash uslubining ham mavjudligini ko'rish mumkin. Lekin saylash orqali ijro hokimiyati organlari tashkil etilmaydi, balki ulaming mansabdor shaxslari saylanishi mumkin1;
4) ichki sohaviy masalalami hal etish tartibi bo'yicha: kollegial va yakkaboshchilik asosidagi ijro hokimiyati organlariga bo'linadi;
5) tashkiliy-huquqiy shakliga ko 'ra: hukumat, vazirliklar, davlat qo'mitalari, komissiyalar, xizmatlar, nazorat oiganlari, agentliklar, meriya2lar, departamentlar, inspeksiyalar va boshqalarga bo'linadi.3
Huquqshunos olim A.P.Alyoxin ham ijro hokimiyati organlarini turli asoslarga ko'ra va birinchi navbatda davlat tuzilish, tashkiliy shakllari, kompetensiya xususiyatlari, sohaga taalluqli masalalami hal etish tartibiga ko'ra tasniflanishini ko'rsatib o'tadi.
Yu.M.Kozlovdan farqli ravishda, u ijro hokimiyati organlari kompetensiyasining xususiyatiga ko'ra bo'linishida, ichki sohaviy kompetensiyali organlami ham ko'rsatib o'tadi.4
Starilov Yu.N. ham ijro hokimiyati organlari tizimini, yuqoridagi huquqshunos olimlari singari davlat tuzilishi, tashkiliy shakllari, kompetensiya xususiyatlari, sohaga taalluqli masalalami hal etish tartibiga ko'ra tasniflanishini ko'rsatib o'tadi.Davlat oiganlarining ular tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat yo‘nalishiga qarab boiinishi ham keng tarqalgandir. Davlat oiganlarining bunday bo'linishi, birinchi navbatda davlat tuzumiga, davlat oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalaiga bog'liqdir.
Davlat organlarini faoliyat yo'nalishiga ko'ra quyidagilarga bo'lish mumkin:
— davlat hokimiyati organlari;
— davlat boshqaruvi oiganlari;
— sud organlari;
— davlat nazorati oiganlari.
Davlat organlarining bunday bo'linishi davlat hokimiyatining bo'linish prinsipiga asoslanadi. Har bir davlat hokimiyati oiga- nining o'z faoliyat yo'nalishi mavjuddir.
X.R.Alimov davlat boshqaruvi organlari tasnifiga to'xtalib, ularning quyidagi turlarini ko'rsatib o'tadi:
1) tashkil etish asoslariga ko'ra: Konstitutsiya asosida va joriy qonunlar asosida tashkil etiladigan organlar;
2) kompetensiyasining xususiyatiga ko'ra: umumiy, maxsus, sohaviy va aralash kompetensiyali oiganlar;
3) soha ichidagi masalalami hal etish tartibiga ko'ra: kollegial va yakkaboshchilik organlar;
4) faoliyat hududiga ko 'ra: markaziy va mahalliy organlar;
5) moliyalashtirish manbasiga ko'ra: budjet organlari va xo'jalik hisobidagi organlar.1
Bundan tashqari, davlat boshqaruvi oiganlarining huquqiy maqomiga ko'ra bo'linishini ham ko'rsatib o'tadi:
a) oliy ijro etish va farmoyish berish vakolatiga ega bo'lgan davlat organlari;
b) markaziy sohaviy ijro etish va farmoyish berish vakolatiga ega bo'lgan davlat oiganlari;
d) mahalliy ijro etish va farmoyish berish vakolatiga ega bo'lgan davlat oiganlari;
e) korxonalar, muassasalar va tashkilotlaming ma’muriyatlariga (ijro organlariga) bo'linadi.2
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqadigan bo'lsak, ko'pgina huquqshunos olimlari ijro hokimiyati organlarini tasniflashda deyarli bir xil asoslarni ko'rsatib o'tadilar.Davlat oiganlarining ular tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat yo‘nalishiga qarab boiinishi ham keng tarqalgandir. Davlat oiganlarining bunday bo'linishi, birinchi navbatda davlat tuzumiga, davlat oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalaiga bog'liqdir.
Davlat organlarini faoliyat yo'nalishiga ko'ra quyidagilarga bo'lish mumkin:
— davlat hokimiyati organlari;
— davlat boshqaruvi oiganlari;
— sud organlari;
— davlat nazorati oiganlari.
Davlat organlarining bunday bo'linishi davlat hokimiyatining bo'linish prinsipiga asoslanadi. Har bir davlat hokimiyati oiga- nining o'z faoliyat yo'nalishi mavjuddir.
X.R.Alimov davlat boshqaruvi organlari tasnifiga to'xtalib, ularning quyidagi turlarini ko'rsatib o'tadi:
1) tashkil etish asoslariga ko'ra: Konstitutsiya asosida va joriy qonunlar asosida tashkil etiladigan organlar;
2) kompetensiyasining xususiyatiga ko'ra: umumiy, maxsus, sohaviy va aralash kompetensiyali oiganlar;
3) soha ichidagi masalalami hal etish tartibiga ko'ra: kollegial va yakkaboshchilik organlar;
4) faoliyat hududiga ko 'ra: markaziy va mahalliy organlar;
5) moliyalashtirish manbasiga ko'ra: budjet organlari va xo'jalik hisobidagi organlar.1
Bundan tashqari, davlat boshqaruvi oiganlarining huquqiy maqomiga ko'ra bo'linishini ham ko'rsatib o'tadi:
a) oliy ijro etish va farmoyish berish vakolatiga ega bo'lgan davlat organlari;
b) markaziy sohaviy ijro etish va farmoyish berish vakolatiga ega bo'lgan davlat oiganlari;
d) mahalliy ijro etish va farmoyish berish vakolatiga ega bo'lgan davlat oiganlari;
e) korxonalar, muassasalar va tashkilotlaming ma’muriyatlariga (ijro organlariga) bo'linadi.2
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqadigan bo'lsak, ko'pgina huquqshunos olimlari ijro hokimiyati organlarini tasniflashda deyarli bir xil asoslarni ko'rsatib o'tadilar.fimksiyalardan kelib chiqqan holda, ma’lum bir tuzilmalami, masalan, boshqarma, bo'lim va boshqa birliklarini tashkil etishlari mumkin;
— mahalliy organlar tomonidan tashkil qilinadigan organlar. O'zbekiston Respublikasining ≪Mahalliy davlat hokimiyati to'g'- risida≫gi Qonuni’dan kelib chiqadigan bo'lsak, mahalliy hokimiyat organlari o'z tuzilmalarida turli xildagi organlami, komissiyalami tashkil etishlari mumkin;
3) ijro hokimiyati organlari vakolatlarining hajmi va xususiyatiga ko'ra, ular quyidagilarga bo'linishi mumkin:
a) umumiy vakolatli davlat organlari. Bu guruh davlat organlariga — O'zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi va hokimlami kiritish mumkin. Bu davlat organlari, vakolat doirasida, barcha sohalarga taalluqli bo'lgan qarorlami qabul qilishlari mumkin. Masalan, amaldagi qonunchilikda, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy jarayonlarni boshqarishi ko'rsatib o'tilgan boiib, uning vakolati mana shu sohalar doirasida amalga oshiriladi;
b) sohaviy vakolatga ega bo ‘Igan davlat organlari.
Bu davlat organlarini ikki guruhga bo'lish mumkin: birinchidan, bir soha bo'yicha vakolatli davlat organlari — bu organlar o'z faoliyatini aniq bir soha bo'yicha amalga oshiradi; ikkinchidan, sohalararo vakolatli davlat organlari - bu organlar bir necha sohalar bo'yicha harakat qilish vakolatiga ega boiadi.
Ko'pgina yuridik adabiyotlarda, bir soha bo'yicha harakat qiluvchi davlat organlariga — vazirliklar, sohalararo vakolatli davlat organlariga — davlat qo'mitalari kiritilgan.
Lekin hozirgi sharoitda vazirliklarning — sohalararo harakatini, davlat qo'mitalarining esa — bir soha bo'yicha harakatlanislyni kuzatish mumkin.
Bundan tashqari, yuridik adabiyotlarda maxsus vakolatga ega bo'lgan davlat organlari ham ko'rsatib o'tilgan.
O'zbekiston Respublikasi qonunchiligidan kelib chiqadigan bo'lsak, ijro hokimiyati oiganlari vakolatining xususiyatiga ko'ra, ulami maxsus vakolatli organlarga bo'lish mumkin. Masalan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi ko'pgina davlat organlari (inspeksiyalar va boshqa davlat idoralari) maxsus vakolatlaiga egadir;4) Ijro hokimiyati organlari