K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

rentgen  nurlari.  1895-yil 8-noyabrda Vilgelm konrad rentgen katod 
nurlarini o‘rganayotib, katod-nurli trubkaning yaqinida turgan, ustki qismi 
bariy qatnashgan modda bilan qoplangan kartonning qorong‘ilikda o‘zidan 
nur chiqarishini kuzatadi. rentgen bu nurlarni X-nurlar deb ataydi va keyingi 
bir necha hafta davomida uning xossalarini o‘rganadi. O‘rganish natijalarini 
1895-yil 28-dekabrda “nurning yangi tipi” haqida nomli maqolasini e‘lon 
qiladi. Bundan 8 yil avval 1887-yilda nikola Tesla rentgen nurlarini qayd 
etgan  bo‘lsa-da,  bunga  Teslaning  o‘zi  ham,  uning  atrofidagilari  ham  jiddiy 
e’tibor bermadilar.
rentgen foydalangan katod-nurli trubka Yi. Xittorf va V. kruks tomonidan 
ishlab chiqilgan edi. Uni ishlatish jarayonida rentgen nurlari hosil bo‘lgan. 
Buni h. hertz va uning shogirdlari o‘tkazgan tajribalarda fotoplastinkaning 
qorayishi orqali sezganlar. lekin ulardan hech qaysi biri unga e‘tibor 
bermaganlar va e‘lon qilmaganlar. shunga ko‘ra rentgen ularning ishini 
bilmagan va mustaqil ravishda yil davomida o‘rganib natijasini uchta 
maqolasi  orqali  e‘lon  qilgan.  1901-yilda  Rentgenga  fizika  bo‘yicha  birinchi 
nobel mukofoti berildi.
rentgen nurlari tezlashtirilgan zaryadli zarralarning keskin tormozla-
nishida hosil bo‘ladi (4.27-rasm). K katod qizdirilganda undan termoelektron 
emissiya hodisasi tufayli elektronlar uchib chiqadi (10-sinfdan eslang). A 
anod kuchlanishi ta’sirida ular anodga tomon tezlanish bilan harakatlanadi. 
anodga urilish davrida elektronlar keskin tormozlanadi va anoddan rentgen 
nurlari chiqadi. Urilish paytida elektronlarning 1 % kinetik energiyasi rentgen 
nurlanishiga, 99 % energiya issiqlikka aylanadi. shunga ko‘ra anod sovutilib 
turiladi.
renrgen nurlari ham elektromagnit tebranishlari bo‘lib, uning chastota 
diapazoni  2 · 10
15
  hz ÷ 6 · 10
19
 hz oralig‘ida bo‘ladi. To‘lqin uzunligi bo‘yicha 
0,005 nm ÷ 100 nm oraliqda joylashgan (umum qabul qilingan diapazon yo‘q).
rentgen nurlari inson tanasidan bemalol o‘tib ketadi. shu bilan birga tana 
a’zolarining nurni turlicha yutishi tufayli ularning tasvirini olish mumkin 
(4.28-rasm). Kompyuter tomografiyalarida ichki organlarning hajmiy tasvirini 
ham olish mumkin. ishlab chiqilgan turli narsalar (relslar, payvandlangan 
choklar va h.k.)dagi defektlarni aniqlash rentgen defektoskopiyasi deyiladi. 
Materialshunoslik,  kristallografiya,  kimyo  va  biologiyada  rentgen  nurlari 
modda strukturasini atomar darajasida o‘rganiladi. Bunga misol tariqasida 
Dnk strukturasini o‘rganishni keltirish mumkin. aeroport va bojxona 

110
xizmatlarida xavfsizlikka doir va man etilgan narsalarni aniqlashda ham 
rentgen nurlaridan foydalaniladi. Tibbiyotda tashxislash ishlaridan tashqari, 
davolashda ham rentgen nurlaridan foydalaniladi.
X
W
in
W
out
K
A
C
U
h
 U
a
4.27-rasm.
4.28-rasm.
1.  Infraqizil  nurlar  qanday  hosil  bo‘ladi?  Ulardan  qanday  maqsad-
larda foydalanish mumkin?
2.  Ultrabinafsha  nurlarning  xossalarini  tushuntiring.  Ulardan  qanday 
maqsadlarda foydalaniladi.
3.  Rentgen  trubkasining  tuzilishini  va  unda  rentgen  nurlari  qanday 
hosil bo‘lishini tushuntiring.
4.  Rentgen  nurlari  qanday  xossalarga  ega?  Ulardan  qanday  maqsad-
larda foydalaniladi.
30-
mavzu. yorug‘lik oqiMi. yorug‘lik kuchi. 
yoritilganlik qonuni
Yorug‘likning ko‘zga yoki boshqa qabul qiluvchi qurilmalarga ta’siri, 
ushbu qabul qiluvchi qurilmalarga berilgan yorug‘lik energiyasi bilan 
belgilanadi. shu sababli yorug‘likning energiyasi bilan bog‘liq energetik 
kattaliklar bilan tanishamiz. Mazkur masalalarni o‘rganadigan bo‘lim 
fotometriya deb ataladi.
fotometriyada ishlatiladigan kattaliklar yorug‘lik energiyasini qabul 
qiluchi asboblarning nimani qayd eta olishlariga bog‘liq holda olinadi.
1. Yorug‘lik energiyasi oqimi. Yorug‘lik manbayining o‘lchamlarini juda 
kichik deb olaylik. shunda undan ma’lum masofada joylashgan nuqtalarning 
o‘rni sferik sirtni tashkil etadi deb qarash mumkin. Masalan, diametri 10 sm 

111
bo‘lgan lampa 100 m uzoqlikdagi yuzani yoritayotgan bo‘lsa, bu lampani 
nuqtaviy yorug‘lik deb qarash mumkin. lekin yoritilayotgan yuzagacha 
bo‘lgan masofa 50 sm bo‘lsa, manbani nuqtaviy deb bo‘lmaydi. Ularga tipik 
misol tariqasida yulduzlarni olish mumkin. Biror bir S sirtga t vaqtda 
 
  
tushayotgan yorug‘lik energiyasi W bo‘lsin. Vaqt  birligi  ichida  biror 
bir  yuzaga  tushayotgan  energiya  miqdoriga  yorug‘lik  energiyasi  oqimi 
yoki nurlanish oqimi deyiladi. Uni Ф harfi bilan belgilasak,
 
Ф =  = P; 
(4–9)
bunda:  t yorug‘lik tebranishlari davriga nisbatan ancha katta bo‘lgan vaqt 
nazarda tutiladi. nurlanish oqimi birligi si sistemasida W (vatt) bilan 
o‘lchanadi.
ko‘pgina o‘lchashlarda (masalan, astronomik) faqat oqim emas, balki 
nurlanish oqimining sirt zichligi ahamiyatga ega. nurlanish oqimining shu 
oqim o‘tadigan yuzaga nisbati bilan o‘lchanadigan kattalikka nurlanish 
oqimining sirt zichligi deyiladi:
 
I =
Ф
S
.  
(4–10)
ko‘pincha, bu kattalik nurlanish  intensivligi  deb ataladi. Uning birligi  
1
.
geometriya kursidan fazoviy burchak tushunchasini eslaylik. Bunga 
misol qilib konusning uchidagi burchakni olish mumkin. fazoviy burchakni 
o‘lchash uchun shar segmenti sirti yuzasi (S
0
)ning, markazi konus uchida 
bo‘lgan sfera radiusi kvadrati (R
2
)ga nisbati bilan o‘lchanadigan kattalikka 
aytiladi:
Ω = 
. fazoviy burchakning o‘lchov birligi – steradian (sr). 1 sr – sfera 
yuzasidan tomoni sfera radiusiga teng bo‘lgan kvadrat yuzasiga teng bo‘lgan 
soha hosil qiladigan, bir uchi sfera markazida bo‘lgan fazoviy burchak 
kattaligiga  teng.  Sfera  sirtining  yuzasini  bilgan  holda,  nuqta  atrofidagi  to‘la 
fazoviy burchakni aniqlash mumkin:
 
Ω = 
4pR
2
R
2
 = 4π sr. 
nurlanish intensivligining manbadan uzoqligiga va nur tushayotgan yuza 
bilan hosil qilgan burchagiga bog‘liqligini qaraylik. nur chiqayotgan nuqtaviy 

112
manba radiuslari R
1
 va R
2
 bo‘lgan ikkita konsentrik aylana markazida bo‘lsin 
(4.29-rasm). agar yorug‘lik muhit tomonidan yutilmasa (masalan, vakuumda), 
vaqt birligi ichida birinchi sferadan o‘tgan to‘la energiya ikkinchi sfera 
yuzasidan o‘tadi. shunga ko‘ra
R
1
R
2
4.29-rasm.
 
I
1
 = 
W
4pR
2
1
t
 
va I
2
 = 
W
4pR
2
2
t
 
; 
bundan:
 
      =
. (4–11) 
Demak, nurlanish intensivligi masofa ortishi bilan 
kvadratik ravishda kamayib borar ekan.
nur tushayotgan yuzaning qiyaligiga bog‘liqligini 
aniqlash uchun 4.30-rasm dagi holatni qaraylik. Bunda to‘lqin S
0
 va S yuzadan 
bir xil miqdordagi energiyani olib o‘tadi. shunga ko‘ra
 I
0
 = 
 va I =  . 
4.30-rasm.
S
0
S
α
Ularning intensivliklari nisbati:
 
 =   = cos α. 
(4–12)
amaliyotda yorug‘likning energetik xarakteris-
tikasi bilan birgalikda ko‘zga ko‘rinadigan 
yorug‘likni  tavsiflaydigan  fotometrik  kattaliklar 
ishlatiladi. fotometriyada, nurlanish intensivligi bilan 
bevosita bog‘liq bo‘lgan, yorug‘lik oqimi deb ataluvchi subyektiv kattalik 
ishlatiladi. Yorug‘lik oqimi Ф  harfi  bilan  belgilanadi.  Uning  SI  birliklar 
tizimidagi birligi lyumen (lm).
istalgan yorug‘lik manbayining muhim xarakteristikasi – bu yorug‘lik 
kuchi I hisoblanadi. Uni yorug‘lik oqimi Ф ni, fazoviy burchak Ω ga nisbati 
bilan aniqlanadi:
 
I = 
Ф
Ω
 yoki I =  
Ф
4p
. 
(4–13)
Yorug‘lik kuchining birligi – kan dela (kd) si birliklar tizimining 
asosiy birligiga kiritilgan. 1 kd sifatida yuzasi 1/600000 m
2
, temperaturasi 
platinaning qotish temperaturasiga teng, tashqi bosim 101325 Pa bo‘lgan 

113
holda, to‘liq nurlantirgichdan perpendikular yo‘nalishda chiqayotgan 
 
yorug‘lik kuchi qabul qilingan. 1 kd ni qabul qilishda ishlatilgan 
yorug‘likning vakuumdagi to‘lqin uzunligi 555 nm ga teng bo‘lib, inson 
ko‘zining maksimal sezgirligiga to‘g‘ri keladi.
Qolgan barcha fotometrik birliklar kandela orqali ifodalanadi. Masalan, 
1 lyumen, yorug‘lik kuchi 1 kd bo‘lgan nuqtaviy manbadan 1 sr fazoviy 
burchak ichida chiqqan yorug‘lik oqimiga teng.
Yuza birligiga tushgan yorug‘lik oqimiga yoritilganlik deyililadi:
 E = 
Ф
S
 
. (4–14)
Yoritilganlik si birliklar tizimida lyuks (lx) da o‘lchanadi. 1 m
2
 yuzaga 
tekis taqsimlangan holda 1 lm yorug‘lik oqimi tushsa, yuzaning yoritilganligi 
1 lx ga teng bo‘ladi.
Yoritilganlik  qonunlari.  Yuqorida aytilganidek, yuzaning yoritilganligi 
yurug‘ lik kuchiga to‘g‘ri proporsional. lekin yoritilganlik faqat yorug‘lik 
kuchiga bog‘liq bo‘lib qolmasdan, manba va yoritiladigan yuzagacha bo‘lgan 
masofaga ham bog‘liq. Yorug‘lik manbayi sfera markazida joylashgan bo‘lsin 
(4.31-rasm).
nur
φ
φ
∆S
0
∆Ω
4.31-rasm.
Sferaning sirt yuzasi 4πR
2
 ga teng.
U holda to‘la yorug‘lik oqimi Ф = 4πI ga teng bo‘ladi. shunga ko‘ra:
 
E =
. 
(4–15)
Yuzaning yoritilganligi, manba yorug‘lik kuchiga to‘g‘ri proporsional, 
masofaning kvadratiga teskari proporsional.

114
ko‘pgina hollarda yorug‘lik oqimi yuzaga burchak ostida tushadi. 
Yorug‘lik  oqimi  ∆S  yuzaga  φ  burchak  ostida  tushayotgan  bo‘lsin.  ∆S yuza, 
∆S
0
  yuza  bilan  quyidagicha  bog‘langan:  ∆S
0
 = ∆Scosφ.  U  holda  fazoviy 
burchak
∆Ω = 
∆S
0
R
2
 = 
∆Scosφ
R
2
 bilan aniqlanadi. Undan berilgan yuzaning yoritil-
ganligi
 
E =  cosφ 
(4–16)
bilan aniqlanadi.
Yuzaning yoritilganligi, manba yorug‘lik kuchiga, yorug‘lik nuri va 
yorug‘lik oqimi tushayotgan yuzaga o‘tkazilgan perpendikular orasidagi 
burchak kosinusiga to‘g‘ri proporsional, masofaning kvadratiga teskari 
proporsional.
agar yuza bir nechta manba bilan yoritilgan bo‘lsa, umumiy yoritilganlik 
har bir manba tomonidan yoritilganliklarning yig‘indisiga teng bo‘ladi.
fotometrik kattaliklardan yana biri ravshanlik deb ataladi. ravshanlik 
deb,  yorug‘lik  chiqayotgan  yuza  birligiga  to‘g‘ri  keladigan  yorug‘lik 
kuchiga aytiladi:
 
B =  . (4–17)
ravshanlikning  birligi – 
. Bunda yorug‘lik manbayi yuzasidan barcha 
yo‘nalishda bir xil yorug‘lik chiqadi deb qaraladi.
ravshanlikka doir ba’zi ma’lumotlarni keltiramiz: Tush paytida Quyosh-
ning  ravshanligi  –1,65 · 10
9
 kd/m
2
;  gorizontga  kelga nida – 6 · 10
9
 kd/m
2
; to‘lin 
Oy  diski – 2500  kd/m
2
; ochiq havoli kunduzgi osmon – 1500–4000 kd/m
2
.
Masala yechish namunasi
1. nuqtaviy manbaning yorug‘lik kuchi 100 kd ga teng. Manbadan 
chiqayotgan to‘la yorug‘lik oqimini toping.
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
I = 100 kd
Ф = 4π · I
Ф = 4 · 3,14 · 100 sr kd = 1256 lm.
Javobi: 1256 lm.
Topish kerak:
Ф = ?

115

116
1.  Energetik va fotometrik kattaliklar orasida qanday farq bor?
2.  Nurlanish intensivligi deganda nimani tushunamiz?
3.  Fotometriyaga doir qaysi birlik SI birliklar tizimining asosiy birligi 
hisoblanadi?
4.  Ravshanlikka doir SI sistemasiga kirmagan birliklarni bilasizmi?
5.  Yuzaning yoritilganligi unga tushayotgan nurning qiyaligiga qanday 
bog‘liq?
31-
mavzu. lABOrATOriYA iShi: YOriTilGANliKNiNG 
yorug‘lik kuchiga bog‘liqligi
Ishning maqsadi. Yoritilganlikning, yorug‘lik manbayi, yorug‘lik kuchiga 
bo‘liqligini eksperimental ravishda tekshirish.
Kerakli asbob va jihozlar. Yoritilganlik qonunlarini o‘rganadigan qurilma, 
yorug‘lik manbayi, lyuksmetr, o‘lchov tasmasi yoki chizg‘ich.
1 2  3
r
1
 
r
2
O O'
4.32-rasm.
Ishning  bajarilishi.  ishni bajarish qurilmasining chizmasi 4.32-rasmda 
keltirilgan.
Bunda 1- va 3-yorug‘lik kuchi ma’lum bo‘lgan cho‘g‘lanma tolali 
lampoch kalar. 2-lyuksmetrning fotoelementi.
1. 1-lampochkani kuchlanishi o‘zgartiriladigan tok manbayiga ulanadi. 
2-lampochkani esa nominal kuchlanishli (lampochkaga yozilgan) tok 
manbayiga ulanadi. 1-lampochkadan lyuksmetrgacha bo‘lgan r
1
 masofa 
o‘lchab olinadi. 1-lampochkaga 40 
V kuchlanish beriladi. lyuksmetrda 
uning hosil qilgan yoritilganligi (E
1
) aniqlanadi. 1-lampochka o‘chirilib, 
2-lampochka yoqiladi. luksmetr 2-lampochkaga qaratiladi r
2
 masofa 
o‘zgartirilib, lyuksmetr ko‘rsatishi E
1
 ga teng bo‘lgan joyda qoldiriladi.

117
2. 
 =   formuladan I
1
 = I
2
, birinchi lampochkaning 40 
V 
kuchlanishdagi yorug‘lik kuchi hisoblab topiladi. 1-lampochkaga berilgan 
kuchlanishni 80 V, 120 V, 160 V, 200 V ga o‘zgartirib, unga mos kelgan E
2
, 
E
3
, E
4
 va E
5
 lar aniqlanib jadvalga yoziladi.
 r
1
 = const. 
Tajriba t/r 1-lampochka kuchlanishi, V
r
2
, m
E, lx
I, kd
1.
 40 
2.
 80 
3.
120
4.
160
5.
200
3. Tajriba natijalariga ko‘ra, yoritilganlikning yorug‘lik manbayi yorug‘lik 
kuchiga bog‘liqlik E
e
 = f(I
e
) grafigi tuziladi.
4*. 1-lampochkaga nominal kuchlanish berilib, 2-lampochka o‘chiriladi. 
r
1
 ni o‘zgartirib, unga mos kelgan yoritilganlik, lyuksmetrdan yozib olinadi. 
E = f(r)  grafigi  tuziladi.  Jadval  va  grafikdan  E ~   munosat o‘rinli bo‘lishi 
tekshiriladi.
1.  Qanday  yorug‘lik  manbalari,  nuqtaviy  yorug‘lik  manbalari 
deyiladi?
2.  Siz o‘tkazgan tajribada yorug‘lik manbayini nuqtaviy deb hisoblasa 
bo‘ladimi?
3.  Lyuksmetr qanday asbob?
4.  Tajribada ikkinchi lampochka qanday vazifani bajaradi?
E =    formula  orqali  yoritilganlikni  hisoblab  toping  va  natijalariga 
ko‘ra  E
n
 = f(I
n
)  grafikni  tuzing.  Ushbu  grafikka  eksperimentdan  olin-
gan E
e
 = f(I
e
) grafikni qo‘yib, ularni taqqoslang.
4-mashq
1. To‘lqin uzunligi 300 m elektromagnit to‘lqinda tovush tebranishlarining 
bir  davri  davomida  necha  marta  tebranish  ro‘y  beradi?  Tovush  tebranish-
larining chastotasi 10 khz. (Javobi: 100).
2.  Agar  radiolokatordan  obyektga  yuborilgan  signal  400  μs  dan  so‘ng 
qaytib  kelsa,  obyekt  radiolokatordan  qanday  masofada  joylashgan?  (Javobi: 
30 km).

118
3. elektromagnit to‘lqinning tebranish chastotasi 15 Mhz. elektromagnit 
to‘lqin o‘zining elektr va magnit vektorlari tebranishining 30 davriga teng 
vaqt oralig‘ida qanday masofaga tarqaladi? (Javobi: 600 m).
4. fazoda tebranish chastotasi 5 hz bo‘lgan to‘lqin 3 m/s tezlik bilan 
tarqalmoqda. Bir chiziq bo‘ylab bir-biridan 20 sm uzoqlikda yotgan ikki 
nuqtaning fazalar farqini toping. (Javobi: 120°).
5. induktiv g‘altakda 1,2 s da tok kuchi 2  a ga o‘zgarganda 0,4 
mV induksiya eYuk hosil bo‘ladi. agar tebranish konturidagi havo 
kondensatori plastinkalarining yuzi 50 sm
2
, plastinalar orasidagi masofa 3 
mm  bo‘lsa,  ushbu  tebranish  konturi  qanday  to‘lqin  uzunligiga  moslangan? 
(Javobi: 112 m).
6. Tebranish konturi induktivligi 1 mh bo‘lgan g‘altak hamda sig‘imlari 
500 pf va 200 pf bo‘lgan va bir-biriga ketma-ket ulangan kondensatorlardan 
iborat. Tebranish konturi qanday to‘lqin uzunligiga moslangan? (Javobi: 712 m).
7.  Vakuumda  to‘lqin  uzunligi  0,76  μm  bo‘lgan  yorug‘lik  nuri  bilan 
suvning nur sindirish ko‘rsatkichi o‘lchanganda 1,329 ga teng bo‘ldi, 
to‘lqin  uzunligi  0,4  μm  bo‘lgan  yorug‘lik  nuri  bilan  suvning  nur  sindirish 
ko‘rsatkichi o‘lchanganda esa 1,344 ga teng bo‘ldi. Bu nurlarning suvdagi 
tezliklarini aniqlang.
8. Qizil nurning suvdagi to‘lqin uzunligi, yashil nurning havodagi to‘lqin 
uzunligiga teng. agar suv qizil nur bilan yoritilgan bo‘lsa, suv tagidan 
qaragan odam qanday nurni ko‘radi?
9. nima sababdan qishning havo ochiq kunlarida daraxtlarning soyasi 
havorangda ko‘rinadi?
10. interferensiya hodisasi ikkita kogerent S
1
 va S
2
 manbalardan chiqqan 
yorug‘lik vositasida ekranda kuzatilmoqda. agar: a) yorug‘lik manbalari 
orasidagi masofani o‘zgartirmagan holda ekrandan uzoqlashtirilsa; B) ekran 
bilan ular orasidagi masofani o‘zgartirmagan holda manbalarni bir-biriga 
yaqinlashtirilsa; D) manbalardan chiqayotgan yorug‘lik to‘lqin uzunligi 
kamaytirilsa, interferension manzara qanday o‘zgaradi?
11. ikkita kogerent to‘lqin uchrashganda bir-birini susaytirishi mumkin. 
Bu to‘lqinlarning energiyasi qayoqqa “yo‘qoladi”?
12. To‘lqin uzunligi λ bo‘lgan yorug‘lik, davri d bo‘lgan difraksion 
panjaraga  α  burchak  ostida  tushmoqda.  Bunday  hol  uchun  difraksiya 
formulasi qanday bo‘ladi? (Javobi: d (sinφ – sinα) = kλ).

119
13. Bir-biridan 30 mm masofada joylashgan ikkita kogerent manbadan 
to‘lqin  uzunligi  5 · 10
–7
 m bo‘lgan yorug‘lik chiqmoqda. ekran ularning 
har biridan bir xil 4 m masofada joylashgan. Birinchi manba ro‘parasida 
joylashgan nuqtada ikkira manbadan kelgan nurlar uchrashganda nima 
kuzatiladi? (Javobi: max.).
14. Yorug‘lik kuchi 200 kd bo‘lgan elektr lampochkadan chiqqan 
yorug‘lik ishchi yuzaga 45° burchak ostida tushib, 141  lx yoritilganlikni hosil 
qiladi.  Yorug‘lik  manbayi  stoldan  qanday  balandlikda  joylashgan?  (Javobi: 
0,7 m.).
15. Quyoshning gorizontdan balandligi 30° dan 45° ga ortdi. Yer sirtininig 
yoritilganligi necha marta o‘zgardi? (Javobi: 1,4.).
16. elektr yoritgich radiusi 10 sm, yorug‘lik kuchi 100 kd bo‘lgan shardan 
iborat. Manbaning to‘la yorug‘lik oqimini toping. (Javobi: 1,6 klm.).
17. Yuzasi 25 m
2
 bo‘lgan kvadrat shaklidagi xonaning o‘rtasiga lampa 
osilgan. lampa poldan qanday balandlikda osilsa, xona burchaklaridagi 
yoritilganlik maksimum bo‘ladi?
18. Uncha chuqur bo‘lmagan hovuzdagi sokin suv betiga poleroid orqali 
qarab, uni burib borilsa, poleroidning biror vaziyatida hovuz osti yaxshi 
ko‘rinadi. hodisani tushuntiring.
19. inson ko‘zining sezgirligi sariq-yashil nur uchun eng yuqori 
hisoblanadi. Unda nima sababdan xavfsizlik signali qizil rangda beriladi?
20. nyuton halqalarini kuzatishda oq nur linzaning bosh optik o‘qiga 
parallel holda tushmoqda. linzaning egrilik radiusi 5 m. kuzatish o‘tayotgan 
nurda olib boriladi. To‘rtinchi (to‘lqin uzunligi 400 nm) va uchinchi (to‘lqin 
uzunligi 630 nm) halqaning radiuslarini toping. (Javobi: 2,8 mm; 3,1 mm).
21.  Nima  sababdan  o‘lchami  0,3  μm  bo‘lgan  zarrani  optik  mikroskop 
yordamida ko‘rib bo‘lmaydi?
22.  Qaysi  holda  choyni  issiqroq  holda  ichish  mumkin?  Choyga  qaymoqni 
solib, undan song bo‘tqani yegandan keyin choy ichgandami yoki bo‘tqani 
yeb  bo‘lib,  so‘ngra  qaymoqni  choyga  solib  ichgandami?  Javobingizni 
asoslang.
23. Yung qurilmasida interferensiya maksimumlari oralig‘ini toping. S
1
 va 
S
2
 tirqishlar orasidagi masofa d, tirqishlardan ekrangacha bo‘lgan masoga L. 
Tushayotgan yorug‘likning to‘lqin uzunligi λ.

120
iv bobni yakunlash yuZasidan tEst savollari
1.  Elektromagnit  to‘lqin  nurlanishining  oqim  zichligi  formulasini 
ko‘rsating.
a) I = 
W
s ∆t
; B) 
Ф =  ; C) 
I = 
Ф
Ω
; 
D)  E = 
cosφ.
2.  Gapni  to‘ldiring.  Nur  sindirish  ko‘rsatkichining  yorug‘lik  to‘lqin 
uzunligiga bog‘liqligiga ... deyiladi.
a) difraksiya; 
 
B) interferensiya;
C) dispersiya; 
 
D) qutblanish.
3.  Yoritilganlik formulasini ko‘rsating.
a) I = 
W
s ∆t
; B) 
Ф =  ; C) 
I = 
Ф
Ω
; D) 
E =  cosφ.
4.  Gapni  to‘ldiring.  Yorug‘lik  chiqayotgan  yuza  birligiga  to‘g‘ri  kela-
digan yorug‘lik kuchiga ... aytiladi.
a) ...yorug‘lik kuchi...; 
B) ...yorug‘lik intensivligi...;
C) ... yorug‘lik oqimi ...; 
D) ...ravshanlik... .
5.  Moddalar qanday holatda chiziqli spektrga ega bo‘ladi?
a) qattiq holatda; 
 
B) suyuq holatda;
C) siyraklashgan qaz holatda; 
D) har uchchala holatda.