K arim a q osim ova

izohlang.
6. Sinfdan tashqari o'qish darslari rejasini ishlab chiqing. Bunda mavzu,
bosqich va dars turini o'zingiz mustaqil tanlang.

---

BOSHLANG4CH SINFLARDA ONA TILI 
0 ‘QITISH METODIKASI
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy dunyoqarash elementlarini 
shakllantirishda ona tilini o'rganishning o‘mi
0 ‘quvchilarga ta ’lim -tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy 
dunyoqarash elem entlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda 
m aqsadga m uvofiq ishlashning yetakchi sharti — o'quvchini shaxs 
sifatida muvaffaqiyatli kamol toptirishdir. Q uyida ko'rsatilgan om illar 
tilni o'rgatish bilan bog'liq holda o 'q u v ch ilarda ilmiy dunyoqarash 
elem entlarini shakllantirish usulini belgilaydi:
1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi m ohiyati uning aloqa (kom - 
munikativ) vazifasini ifodalashdan iboratdir. M aktabda, shu jum ladan, 
boshlang'ich sinflarda tilni o'rgatishning yetakchi yo'nalishi o'quvchilar 
tom onidan tilning aloqa vazifasini bajarishini tushunishlariga erishish 
hisoblanadi.
2. Til bilan tafakkur uzviy bog'liq b o 'lib , tafakkur so 'z vositasida 
yuzaga chiqadi. Til tafakkurning m ahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida 
o 'z ic h a yasham aydi.
3. Til va tafakkur atrofim izni o 'rab olgan m oddiy borliqqa nisba­
tan ikkilam chidir. Tafakkur tashqi dunyoning tushunchadagi ifodasi 
hisoblanadi. S o 'z tushunchaning shartli nom ini o'zida aks ettiradi. 
D unyoda yo 'q narsa ongda ham , tilda ham bo'lm aydi. Bu holat 
o'quvchilarda dunyoqarashni shakllantirish asosini tashkil etadi va 
didaktik tam oyillardan birini, y a’ni til atro fn i o'rab olgan m uhitni, vo­
qelikni kuzatish jarayonida faol bilish faoliyati vaziyatida o'rganilishini 
belgilaydi. Bunday yondashish dunyoqarashning asosiy m asalalaridan 
biriga, ya’ni nim a birlamchi: tabiat (m ateriya)m i yoki ongm i degan 
savolga javob tayyorlash hisoblanadi; m ateriya — birlam chi, ong — 
ikkilam chi degan tushunchadan o 'q u v ch ilam in g xabardor bo'lishiga 
yordam beradi.
4. Til — barcha tom onlari o 'zaro dialektik bog'lanishda va birlikda 
bo'lgan m urakkab, k o'p qirrali hodisa. A loqa jarayonida tilning barcha 
tom onlari, uning barcha jihatlari bir-biriga o 'zaro ta ’sir etadi, shunday 
sharoitdagina til o'zining aloqa quroli vazifasini bajara oladi.
M aktabda tilning barcha tom onlari (talaffuzi, fonetikasi, leksi- 
kasi, gram m atikasi, so 'z yasalishi)ni o 'z a ro bog'liq holda o'rganish

---

ona tilini o ‘rgatishdagi yetakchi tam oyil bo'lib, uni am alga oshirish 
o'quvchilam ing tilni m urakkab, rivojlanuvchan, o 'zaro bog'langan 
m uhim tom onlarga ega bo 'lg an hodisa sifatida anglab yetishlari uchun 
ilmiy asos yaratadi. Tilning m ohiyatini bunday idrok etish hodisa- 
larning rivojlanuvchanligi va o 'z a ro bog'langan qism lardan tuzilishini 
tushunishga zam in hozirlaydi.
M aktab tajribasi va maxsus tekshirishlar shuni ko'rsatadiki, 
yuqorida qayd etilgan dastlabki qoidalarni o'quv jarayonida amalga 
oshirishda ijtim oiy hodisa sifatida til haqidagi bilim lar m ajm uasini 
to 'g 'ri tanlash, asosiy til hodisalarini va turlarini tushuntirishda 
o'qituvchining tutgan m etodologik yo'lining aniqligi, o'quvch ilar 
fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o'rgatishga asos bo'ladigan 
til m aterialining yuqori sifatli bo'lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta ’sir 
etadi. Shubhasiz, har bir omil m aktab tajribasida b ir-biridan ajralgan 
holda bo'lm aydi. Aksincha, u lam in g bir-biriga to 'g 'ri, maqsadga 
muvofiq ta ’siri ijobiy natija beradi.
Tilni ijtimoiy hodisa sifatida tanishtirish m uhim aham iyatga ega. 
Tilning ijtim oiy m ohiyati uning aloqa vazifasini bajarishida ko'rinadi. 
U ning jam iyat hayotidagi aham iyatini aniq tushunishga yordam berish 
uchun quyidagi jihatlarga aham iyat berish kerak:
a) o'quv jarayonida har bir til birligining nutqim izdagi o'rn in i 
o'quvchilar o'zlashtirishini ta ’m inlash zarur. O 'quvchilar tilning aloqa 
vazifasini tilning asosiy birliklari (fonem a, m orfem a, so'z, so 'z birik­
masi, gap)ning vazifasini tushunish jarayonida o'rganadilar.
b) o'quvchilam ing tilning o 'z a ro aloqa vositasi ekanligini tu- 
shunishlari „Til har bir kishi, um u m an , jam iyat hayotida qanday 
o 'rin n i egallaydi?" savoliga javob topishda ijobiy ta ’sir ko'rsatadi. 
O 'quvchilar sinfdan sinfga o 'tish i bilan bu savolga javob chuqurlashib 
va kengayib boradi. Til kishilarning birgalikdagi m ehnat faoliyatida, 
yangiliklarni m aslahatlashib tushunishida, yangi m ashinalar ixtiro 
qilishda zarurligi haqida m isollar topib, o 'z fikrlarini tasdiqlaydilar. 
Yoshlari ulg'aygan sari o'quv ch ilar odam ning odam bo'lishida tilning 
aham iyatini tushuna boradilar. O dam o'zining fikrlash faoliyatini 
rivojlantirish va nutqini o'stirish bilan o'zin i doim o takom illashtirib 
boradi. O lam ni, koinotni o'zgartira borib, kishi yanada kamol topa 
boradi, uning tili ham boyiydi. Kishilar bilan, jam iyat a ’zolari bilan 
aloqa, m unosabat har bir kishining o'sishi, rivojlanishidagi zaruriy 
shartlardan hisoblanadi.

---

d) 
boshlang'ich sin f o'quvchilarining tilga ijtim oiy hodisa sifatida 
qarashini shakllantirishda tilning kelib chiqishi, tilda yangi so'zlam ing 
paydo bo'lishi haqida ularning saviyasiga mos bo'lgan ,,sir“ ni yechish 
(tushuntirish) ijobiy t a ’sir ko'rsatadi. O 'qituvchi o'quvchilarga tilning 
bir kishi to m o n id an maxsus o'ylab chiqarilm aganini, u ibtidoiy odam - 
larning m ehnat faoliyati bilan bog'liq holda yaratilganini va asta-sekin 
rivojlanib borganini tushuntiradi: „B izdan ju da uzoq vaqtlar ilgari tilda 
faqat bir n echa o 'n g in a so 'z m avjud edi, kishilar atrofdagi tabiatni, 
narsalarni bilib, ish qurollari yaratib, nim adir ishlab chiqarganlari sari 
tilda yangi so'zlar paydo b o'la boshladi. A trofim izda mavjud bo'lgan 
shaxs va narsalarga, ularning belgilariga, jarayonga, ju d a k o 'p boshqa 
narsalarga kishilar nom qo'yganlar. Shunday qilib, til yangi so'zlar 
bilan boyidi va boyib borm oqda".
Tilning rivojlanishi, ayrim so 'zlam in g m a’nolari haqidagi bilimni 
boshlang'ich sinf o 'quvchilari ot, sifat, son, fe’lni o'rganish jarayonida 
asta-sekin bilib oladilar. Bu o 'rin d a „So 'zn ing tarkibi" bo'lim i katta 
im koniyatga ega. O 'quv ch ilar bu b o 'lim m ateriallarini o'rganish j a ­
rayonida tilim izning yangi so 'zlar bilan boyib borishi haqidagi m uhim
m anbalar bilan, so 'z yasalishi bilan tanishadilar. M a ’lumki, ko'pgina 
yangi so 'zlar tilda mavjud bo'lgan so 'z la r zam inida yaratiladi, tilda bor 
qoliplar kabi yasaladi: