K arim a q osim ova

yarim izlanishli
muammoli metod
deb ham vuritiladi. M asalan, m uam m oli o'q itish
m etodini leksik-sem antik va gram m atik m ashqlarni tashkil etishda 
ham q o'llash m um kin. Bu m etoddan 1-sinfdan boshlab foydalanish 
m um kin. Bu m etod „Tovush va h a r f ' m avzusini o'rg an ay o tg an d a to ­
vushning so 'z m a’nosini farqlashdagi vazifasini tush u n tirish d a, ,,S o‘z 
m a’n osi", „ N u tq va gap" m avzularini o'rg an ishda ham q o 'llan ad i. 
M asalan, „ S o 'z m a ’nosi" m avzusini o 'rganish u ch u n xattaxtaga turli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’nodagi, y a’ni turli so 'z turkum iga kiradigan so'zlar aralash holda 
yozib qo'yiladi.
So'zlar:
kitob, qurdi, shifokor, sakkiz, qizil, qalam , o 'q id i, yashil, 
binokor, o 'n ta , o 'qituvchi, sakkiz.
O 'quvchilar bilan quyidagicha savol-javob tashkil qilinadi:
So‘zlarni o'qing.
— Birinchi so 'z nim ani bildiryapti? N arsanim i, shaxsnimi?
— Bu so'zga qanday so 'ro q beram iz?
— Ikkinchi so'z harakatni bildiryaptim i yoki narsanim i?
— Bu so'zga qaysi so 'ro q n i beram iz?
— Qaysi so 'zlar sanoqni bildiryapti?
— Bu so'zlarga qaysi so 'roq n i beram iz?
— Qaysi so 'zlar rangni bildiryapti?
— Bu so'zga qaysi so 'ro q n i beram iz?
So‘zlar ichidan shaxsni (kasb egasini) bildirayotgan so'zlarni to­
pib, bir ustun qilib yozing.
— Ikkinchi ustunga narsani bildirgan so'zlarni topib yozing.
— U chinchi ustunga harakatni bildirgan so'zlarni topib yozing va
hokazo.
O 'quvchilar topshiriqni o'qituvchi yordam ida bajarib bo 'lgach, 
m uam m oli savol o 'rtag a tashlanadi:
— Yuqoridagi so 'zlar nimasiga k o 'ra farqlanyapti?
O 'quvchilar „ m a ’nosiga k o 'ra " degan fikrni ayta olm asalar,
o'qituvchi bu m uam m oni hal qiladi:
— Bu so 'zlar m a’nosiga k o 'ra va so'roqlariga ko'ra farq qiladi. 
O 'ylang, so'zlarni qaysi xususiyatlariga k o 'ra guruhlarga ajratam iz? 
So'zlarni nechta guruhga ajratish m um kin?
Savol-javoblardan ko'rinib turibdiki, o'quvchilar bilan suhbat 
rivojlantirilib borilyapti va o'q u vch ilar suhbat davom ida yangi-yangi 
m a’lum otlarni egallab borm oqdalar. 3—4-sinflarga o 'tgan da bunday 
suhbatlar oxirida o 'q u vch ilam ing o 'zlari xulosa chiqaradilar. B unday 
suhbatlarda o 'quvchilam ing yoshi, saviyasidan tashqari, vaqt ham
hisobga olinadi. Suhbat uzoq davom etsa, o'quvchilar charchab qola- 
dilar, o'zlashtirish darajasi ham susayadi.
B oshlang'ich sinf ona tili darslarida 
mustaqil ish metodi 
asosan 
o'rganilgan m avzuni m ustahkam lash qism ida m ashqlar ishlash ja ra ­
yonida qo'llaniladi. O 'qu v chilar o 'q ituv ch in in g topshirig'i bilan m us­
taqil ishlarni og'zaki yoki yozm a shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va 
k o'p vaqtni olmasligi, o'q u v ch ilar kuchi yetadigan qilib, m uayyan vaqt
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ichida bajarishga m o'ljallangan bo'lishi kerak. M ustaqil ishlash uchun 
topshiriq 1-sinfdan boshlab beriladi va u asta-sekin m arakkablashti- 
rilib boriladi. 1-sinfda „Yozgan so ‘zlaringizni lug‘atdan tekshiring“ , 
„Rasm ga qarab sabzavot nom larini alifbo tartibida yozing“ , „Rasm ni 
kuzating. U n da tasvirlangan narsalarni aniqlang va ularning nom ini 
yozing11 kabi topshiriqlar beriladi. M asalan, 88-m ashqda , , 0 ‘lkam da 
b ah o r“ m avzusida sujetli rasm berilgan. 0 ‘quvchilar rasmni kuzatib, 
narsa nom larini yozadilar. Bunda bir 
0
‘quvchi 5 ta, ikkinchi o ‘quvchi
10 ta va hokazo so‘z yozishi m um kin. Aslida rasm da 30 tadan ortiq 
narsa tasvirlangan: 
tog‘, osmon, bulut, qor, terak, tol, o ‘rik, ko'ylak,
shim, tufli, mayka, lenta, soch, bosh, qir, dala, o ‘t, gul, q o ‘l, oyoq,
quloq, k o ‘z, burun
, 
yuz, og'iz, barmoq, bo‘yin, qorin, yubka, jemper,
daraxt
va hokazo. Bu o ‘quvchilarning e ’tibor bilan kuzatishga - ku- 
zatuvchanlikka o ‘rgatadi.
Analiz-sintez metodi 
savod o'rgatish darslariga rus-tuzem m ak­
tablari va tata r o'qituvchilarining faoliyati orqali kirib kelgan. Ona 
tili ta ’limi jarayoniga analiz - tahlil gram m atik hodisaning m uhim
belgilarini aniqlash m aqsadida, o'rganilgan gram m atik tushunchaning 
yangi qirralarini ochish va m ustahkam lash m aqsadida tatbiq etiladi. 
Fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlil shu m etodning am alda 
nam oyon bo'lishidir. Sintez qism larga bo'lib o'rganilgan gram m atik 
m aterialni yaxlitlashdir. M asalan, ot, sifat, fe’l, son kabi so 'z tu r­
kum lari o'rganilayotganda ularga oid so'zlar berilib, ular ishtirokida 
gap tuzish, aralash berilgan so'zlardan gap tuzish, aralash berilgan 
gaplarni voqealar rivoji asosida tartiblashtirib m atn tuzish, m azm unan 
tahlil qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez 
m etodi nam oyon bo'ladi. A naliz-sintez m etodida ham o'quvchilarni 
faollashtirish o'qituvchining o'quvchilarga beradigan savol va to p - 
shiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog'liq bo'ladi.
Induksiya metodida 
o'quvchilar o'qituvchi tavsiya etgan til dalil- 
larini kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta ’riflar keltirib 
chiqaradi.
Deduksiya metodida 
o'quvchi tayyor qoida — ta ’rif bilan tanishadi 
va uning m ohiyatini til dalillari asosida ochadi.
Bu m etodlarning samarasi o'qituvchining savol-topshiriqlari m az­
m uni gram m atik hodisaning m uhim tom onlariga yo'naltirilganligiga, 
izchilligiga, faoliyatni tashkil etish shakllariga, o'q uv vositalari (darslik, 
turli xarakterdagi lug'atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog'liq 
bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xulosa qilib aytganda yuqoridagi barcha m etodlarning muvafFaqiyati 
o'qituvchining beradigan savol-topshiriqlariga bog'liq. Y o ‘l-y o‘lakay 
duch kelgan savollar bilan kichik yoshdagi o'quvchining anglash faoli­
yatini ishga solish kutilgan natijani berm aydi.
S o'n g g i y illar dav o m id a t a ’lim tizim iga a n ’anaviy m eto d la r 
bilan birga zam onaviy pedagogik texnologiya usullari kirib keldi. 
U la rd a n o n a tili ta ’lim i ja ra y o n id a foydalanish b o 'y ic h a y u tu q la r 
q o 'lg a kiritildi.
Savol va topshiriqlar