K arim a q osim ova

abjad 
so'zi
 alif
ga zabar qo'yib,
begr/ 
itrisluirilsa
ab, jinigrt 
zabar qo'yib,
dolga 
urishtirilsa 
ja d ,
bularning 
ikkisidan abjad hosil bo'lgan.
A bjaddan keyin eski m aktab o 'qu v kitobi bo'lgan ,,H aftiyak“ ka 
o'tilgan. ,,H aftiyak"dagi suralar ham ,,Abjad"dagi kabi hijo usulida 
o'qitilgan. Bolalar ,,H aftiyak“ ning bir betini hijo usulida o'qish uchun 
juda k o 'p vaqt va kuch sarflaganlar.
S o'zni hijo usulida o'q ish d a aw al so'zdagi birinchi undosh harf- 
ning, keyin ikkinchi undosh harfning noniini aytib, unga zaru r hara­
katni qo'yib hijo hosil qilingan. Shu usulda navbatdagi harflardan h am
hijo hosil qilinib, hijolarni bir-biriga q o'sh ib , bu so 'z bir b utunicha 
aytilgan. So'zni hijo usulida o 'q ish d a tovush emas, balki shu tovushni 
ifodalovchi harfning nom i asos qilib olingan. So'zni tovush jih a ti­
dan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinm agan, tovushlarning 
qo'shilishi bolalarga tushunarli b o 'lm ag an , bolalar so'zdagi har bir 
h arf m a’lum bir tovushni bildirishini m utlaqo anglam aganlar. Hijo 
usulida o'qishga o'rgatish, b irinchidan, m exanik ravishda bo'lib, ayni 
bir narsani qayta-qayta aytishga m ajbur qilingan, ikkinchidan, bola 
o 'zi aytgan so'zining m a ’nosini tu shunm ay, m aktabdordan eshitganini 
takrorlayvergan.
,,H aftiyak“ ning keyingi ayrim suralari so 'z n i yaxlit „o 'q ish " usulida 
olib borilgan, aniqrog'i bola o'q im ag an , eshitganini yodlagan. N atijada 
bolalar m aktabxonada o 'qiganlarini o 'zi o 'q ib yurgan kitobidan „o 'q ib
bergan", am m o ularning q o'liga m aktabda o'qilm agan boshqa bir 
kitob berilsa, uni o 'q iy olm agan; eski m aktabda 6—10 yil m u n tazam
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘qigan bolalam ing juda k o ‘p deganda 4 —5 foizigina o'qish va yozish 
ko'nikm asini hosil qilgan.
T urkistonda ochilgan rus-tu zem m aktablari savod o'rgatish da m a’­
lum darajada ijobiy o 'rin tutdi. R us-tuzem m aktablarining o'zbekcha 
sinflarida o 'zbekch a xat-savod o'rgatish m etodi 1900-yildan boshlab 
asta-sekin isloh qilindi: hijo m etodidan tovush m etodiga o'tildi. 
1900-yilIardan rus-tuzem m aktabi o 'zbekcha sinflarining peshqadam
m uallim lari tovush m etodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan f'oyda- 
lana boshladilar. Bu kitobning tili va m azm uni o'zb ek ch a sinflarga 
m os kelmas edi. 1902-yilda Saidrasul Saidazizovning tovush m etodi 
talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi — „U stodi a w a l" nashr 
etildi. „U stodi a w a l" nashr qilingandan keyin o 'zb ekcha xat-savod 
o'rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush m etodi savod o'rgatishning 
eski usulidan tam om ila farq qilib, o'q itish n i osonlashtirdi, ta ’lim ni bola 
tushunadigan, anglaydigan ta ’lim ga, y a’ni faol ta ’lim ga aylantirdi.
„U stodi a w a l" 3 bo'lim dan iborat edi: 1-b o 'lim , hozirgi atam a 
bilan aytganim izda, alifbe davridir. M uallif bu b o 'lim d a arab alfaviti- 
dagi harflarni alfavit tartibida em as, balki h a rf orqali ifodalangan 
tovushning talaffuzi oson-qiyinligini, harflam ing yozilishi sodda yoki 
m urakkabligini e ’tiborga olgan holda tizib chiqqan. M uallif har bir 
harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o'rgatishni 
qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har 
doim bir xil shaklda qo'llanadigan harflarni bergan. U shakli yozi­
lish o'rnig a qarab turlicha bo'ladigan harflam ing so 'z boshida, so ‘z 
o 'rtasida, so 'z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos 
m isollar keltirgan. M asalan, q harfini tanitish uchun