K arim a q osim ova
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
limon
tipida limonzor, suvchi tipida bo'zchi kabi. Tilda yangi so'znin g paydo bo'lishi o 'z id a n keyin bir xil o'zakli so'zlar guruhining hosil bo'lishiga sabab bo'ladi: ishli, ishsiz, ishchi kabi. Boshlang'ich sinflarda tilning rivojlanishi haqidagi m asala maxsus o'rganilm aydi. Tilga jam iyatning rivojlanishi bilan bog'liq holda rivojla- nadigan hodisa sifatida ilmiy qarashga zam in yaratish m uhim ah a miyatga ega. T ilning leksik tom on i boshqalariga nisbatan harakatchan, tez rivojlanadigan bo'lgani u ch u n , til leksikasi m isolida boshlang'ich sinf o'quvchilari saviyasiga m os ravishda jam iyatning rivojlanishi bilan bog'liq holda tilning ham rivojlanishi tushuntiriladi. Tilning leksik tarkibida yuz berayotgan o'zg arish lar yuzasidan o'qituvchi va o 'quvchilam ing kuzatishlari bolalarda dunyoni bilish haqidagi tasav- vurini shakllantirishga mos m aterial beradi. Kichik yoshdagi o 'quvchilam ing tilni o'zlashtirish jarayonini tek shirish shuni ko'rsatadiki, tilga ilmiy qarash asoslarini shakllantirish lining m uhim bog'lanishlarini bilishga ham yordam beradi. Xususan, o 'quvchilam ing so'zning tovush to m o n i bilan uning leksik m a’nosi, so'zning m orfemik tarkibi bilan leksik m a ’nosi, so'zning gram m atik m a’nosi bilan uning m a’lum so 'z turkum iga tegishliligi o'rtasidagi www.ziyouz.com kutubxonasi bog'lanish kabilarni bilib olishi shu m aqsadga xizmat qiladi. Bu bog'lanish tilning fonetik, leksik, so ‘z yasalishi va gram m atik to- m onlarining bir-biriga ta ’sir qilishini xarakterlaydigan um um iy bog‘Ianishlarning xususiy k o ‘rinishi hisoblanadi. Shuni ta ’kidlash kerakki, o ‘quvchilam ing xarakterli bog'lanishlarni tushuntirishlari tilni egallash nuqtai nazaridangina emas, balki dunyoqarashlarini shakl- lantirishda ham katta aham iyatga ega. Tildan bilim berishda 0 ‘quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish m uhim dir. O 'q itu v ch i nazariy xarakterdagi um um lashtirish zarur bo'lgan daliliy m ateriallarni yig'ish bosqichida ham , berilgan bilim larni amaliyotga tatbiq etish uchun ham bolalam ing hayotiy tajribasiga, nutqqa oid am aliyotiga tayanadi. Tilga oid bilim ni o'rganish natijasida o'quvchilar n u tq faoliyatining sifati o'zgaradi, ongliligi ortadi. Tilni o'rganishni hayot bilan bog'lash dunyoning moddiyligini tushunishga asos yaratadi. Bu bilan bir paytda ona tili darslarining asosiy vazifalari- dan biri b o 'lm ish o'quvchilarda to 'g 'ri kuzatish va o 'z fikrlarini og'zaki va yozm a shaklda aniq bayon etish ko'nikm asini o'stirish masalasi hal qilinadi. B unda o'qituvchidan o'quvchilarda dialektik fikrlash ko'nikm asini shakllantirishga alohida e ’tib o r berish talab etiladi. Dialektik tafakkur keng m a’noda hodisalarning boshqa hod isa lar va jarayonlarga bog'liqligini hisobga olib, ularni h a r to m o n lam a mavjud belgilari yig'indisi bilan rivojlanishda ko'rish k o'nikm asin i ta ’riflaydi. Tafakkurning bunday sifati o 'q uvchilarda asta-sekin shakllana b oradi va o 'z navbatida, ular kuzatish jarayonida dalil- larni topish, ularni tahlil qilish va o'rganiladigan hodisalarning ayrim to m onlari o 'z a ro bog'liqligini aniqlash, taqqoslash va u m u m lashtirish k o 'nikm asin i egallab boradilar. Keyingi yillarda o 'q u v - chilarning o 'q u v faoliyati tobora izlanish xarakteriga ega b o'lm o q d a. Tilni o 'rg an ish d a boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun ayrim qoida va aniqliklam i yodlab olish emas, balki atrofdagi hayotni kuzatish asosida o 'q u v ch ilam in g o'zlari „topgan" yoki adabiy m anbalardan tayyor olingan til m aterialini maqsadga m uvofiq analiz va sintez qilish yetakchi hisoblanadi. O 'rganiladigan gram m atik va so 'z yasalishiga oid, leksik tushu nch alarnin g mavjud belgilarini aniqlash jarayonida faol qatnashish, bilib olingan dalillarni o'xshash va farqli to m o n d an qiyoslash, shuningdek, o'rganilgan nazariy bilim larni har xil nutqiy faoliyatga ijodiy tatbiq etish — bularning barchasi o'qu vch ilard a d i alektik fikrlash ko'nikm asini o'stirish uchun zam in va sh art-sh aro it yaratadi. B unda m uhim om illardan biri o 'q u vchilam ing aqliy fao- www.ziyouz.com kutubxonasi liyatini o 'qituvch i to m o n id an m aqsadga muvofiq boshqarish, u lard a orfografik, gram m atik yoki leksik-uslubiy vazifalarni hal qilishning um um iy m etodlarini shakllantirish hisoblanadi. O na tilini o 'rganish jarayonida o 'q u v ch ilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish m asalasini hal qilishda m aktabda o n a tilini o'rgatishga asos bo'ladigan m aterial alohida qim m atga ega. M aterial- ning g'oyaviy yo'nalishi va badiiy ifodaliligi o 'q uvchilam ing fikrlash faoliyatiga, his-tuyg'ulariga ta ’sir etadi, atro f-m uhit haqidagi b ilim - larini kengaytiradi, tilga va uni yaratgan xalqqa qiziqishini tarbiya- laydi, o 'quvchilam ing um um iy taraqqiyoti darajasini o 'stirad i va ularning shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining shakllanishiga t a ’sir ko'rsatadi. Keyingi yillarda m aktab ona tili darsliklari va o'q itu v ch ilar uchun nashr qilingan q o'llan m alar m ateriali m azm uniga qo'yilgan talablar anchagina ortdi. M aterialning asosiy m ezoni m atn va alohida gaplarning bilim ni boyituvchi qim m ati, leksik-uslubiy aniqligi, m avzu jih atdan xilm a-xilligi, hayotning turli tom onlari bilan bog'lanishi, m atnlarning g'oyaviy-m avzuviy yo'naltirilganligi, kichik yoshdagi o'quvchilarga m osligidir. Shunday qilib, tilni o'rganish jarayonida kichik yoshdagi o 'q u v chilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga o'qituv chin ing m etodologik yondashuvi, o'qu v ch ilar o'zlashtiradigan ijtim oiy hodisa sifatida rivojlanib boruvchi til haqidagi bilim lar m ajm uasi, o'q uv chilar o 'rganib oladigan bilish usuli, tilni o'rganishga asos bo'ladigan m a terialning bilim berishdagi, g'oyaviy-siyosiy va badiiy qim m ati hal qiluvchi ta ’sir k o 'rsatar ekan. O 'quvchilarda ilm iy dunyoqarash asoslarini shakllantirish k o 'p qir- rali jarayon bo'lib, u m aktabda va m aktabdan tashqarida olib boriladi gan o'quv-tarbiyaviy ishlam ing barcha tizim ida hal qilinadi. BoshlangMch sinf o'quvchilariga ona tilini o‘rgatishning lingvistik asoslari M aktabda o 'q u v predm eti sifatida tilni o'rganish tizim i tilning barcha tom onlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so 'z yasalishi va gram m atikasi (m orfologiya va sintaksis)ning o 'z a ro ichki bog'lanishlariga asoslanadi. Tilning barcha to m onlari o 'z a ro bog'lanishining k o 'p qirraliligi va m urakkabligi, ularning dialektik birligi, a w a lo , uning aloqa vosi- www.ziyouz.com kutubxonasi tasidagi vazifasida nam oyon bo'ladi. Aloqa vositaligi tilning m uhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o ‘zaro bog'lanishda bajaradi. H ar bir so ‘zga xos bo'lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun im koniyat yaratadi. A m m o so'zning to vush qurilishi, shakli m azm unsiz, aqlga to 'g 'ri kelm aganidek, o'zicha yasham aydi. Istalgan tovushlar yig'indisi em as, balki m a ’lum m a ’no bildiradigan tovushlar yig'indisigina aloqa m aqsadiga xizm at qilishi mumkin. M a ’lumki, m a’no bildiradigan tovushlar yig'indisi so'zdir. Tilning lug'at boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizm at qiladigan o'ziga xos qurilish m aterialidir. Tilning lug'ati qanchalik boy bo'lsa ham gram m atikasiz u o'lik hisoblanadi. Tilning lug'at boyligi o 'z -o 'z ic h a aloqa vazifasini bajar- maydi. Aloqa m aqsadida xizm at qilish uchun lug'at boyligidagi so'zlar bir-biri bilan gram m atik jih atd an o'zaro bog'lanib, gap tuziladi. M ana shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi. Tilning har bir tom onining xususiyati undagi til birliklarining o'ziga xosligida nam oyon bo'ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonem alar; leksikologiya uchun m a’nosi va qo'llanishi nuqtai nazardan so'z; gram m atika uchun so 'z shakllari, shuningdek, so 'z birikmasi va gap; so 'z yasalishi uch un m orfem a, tuzilishi va yasalishi jihatdan so'z hisoblanadi. S o'z, so'z birikmasi va gap gram m atik tom ondan ko'pgina xu susiyatlarga ega. So'zning o 'z m orfem ik qurilishi, o'zining so 'z yasa- lish turi, biror gram m atik kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), m a’lum sintaktik vazifasi bor. S o 'z birikmasi ham so'z kabi so 'z o'zgarishi (ko'proq ergash so 'z o'zgaradi) shakllariga ega. G ap o 'z qurilishiga ko'ra so 'zdan sifat jih atdan farqlanadi: so'z o'zi alohida kelganda mustaqil m a’no anglatm aydigan m orfem alardan tuziladi, gapni tashkil etuvchi qism lar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik m a’no bildiradi, gap tarkibida esa uning m a’nosi yana oydin- lashadi. G ap va so'z birikmasi „qurilish m ateriali" sifatida xilma-xil tuzilgan so'zdan foydalanadi. G ap uch u n qator sintaktik xususiyatlar, shuningdek, tugallangan ohang ham xarakterlidir. Shunday qilib, tilning har bir jihatining o'ziga xos xususiyatini ko'rib chiqishning o'zi ularning o'zaro m unosabatini, bir-biriga o'tishining murakkabligini ta ’kidlaydi. Tilshunoslik fani bo'lim lari o'rtasidagi m u nosabatlar ham shunga o'xshash murakkabdir. Fonetika, leksikologiya bilan ham , gram m atika bilan ham bog‘- www.ziyouz.com kutubxonasi lanadi. Tovushlar, fonem alar, bo‘g ‘inlar tilda alohida em as, balki m a ’lum leksik m a ’no bildiradigan so ‘z tarkibida yashaydi. F onetikaning sintaksis bilan bog'lanishi, xususan, h a r bir gapda m a ’lum ohangda b o ‘lishida k o ‘rinadi. G ram m atik va sem antik jih a t dan bog'langan so ‘zlar m ajm uasi m a ’lum ohangga ega boMsagina gap hisoblanadi. B unda gapning m azm uni so ‘zlovchining gapda ifodalan gan ohangiga bog'liq bo'ladi. Shunday qilib, ohang gapda s o ‘z tartibi, yordam chi so 'zlard an foydalanish, so 'z o 'zgartishlar bilan birga gap tuzish usullaridan biri sifatida xizmat qiladi. Leksikologiya so 'z yasalishi bilan jips bog'lanadi: birinchidan, tilning lug'at tarkibi, asosan, tilda m avjud bo 'lg an so'zlardan yangi so 'zlar yasalishi hisobiga to'ldirilib, boyib boradi; ikkinchidan, yasal- gan so'zlam ing leksik m a ’nosi yasam a negizning m oddiy m a’nosiga asoslanadi. M orfologiya leksikologiya va so 'z yasalishi bilan jips bog'langan. M orfologiya, asosan, so'zning gram m atik xususiyatlarini o'rganadi. S o'znin g gram m atik m a’nosi doim o leksik m a ’nosi bilan birga nam oyon b o 'lad i, h ar bir so 'z, bir tom o n d an , shu so'zga tegishli b o 'lgan m a’lum o'ziga xos leksik-gram m atik guruhning belgilarini bildiradi, ikkinchi to m o n d a n , u so 'zn in g o 'z leksik m a’nosi b o'lad i. So'zdagi m ana shu um um iy birlik m orfologiyada, leksikadan ajralm agan holda, leksika zam inida o'rganiladi. S o'z uchu n m uqarrar m orfem ik tarkibi xarakterli b o 'lib , bunga so'zning leksik m a ’nosi va qato r gram m atik belgilari bog'liq bo'ladi. Yangi so 'z qaysi usul bilan vasalm asin, 11 doim gram m atik shakllanadi va o 'zin in g leksik m a’nosiga ega bo'ladi. H ar b ir so'z turkum ida so'z yasalishining xarakterli xususiyatlari mavjud. S o'zning m orfemik tarkibi va yangi so 'z yasalish usullari tilshunoslik fanining so 'z yasali shi bo'lim ida, gram m atika va leksikologiyadan ajratilm agan holda o'rganiladi. M orfologiya va sintaksis har tom o n lam a o 'z a ro bog'lanadi. M orfologiyada, asosan, so'zlam ing gram m atik m a ’nosi va uni ifo dalash shakllari o'rganiladi; sintaksisda so 'zlarni o 'z a ro bog'lanib so'z birikmasi va gap hosil qilish usullari, shuningdek, gap turlari, ulam ing m azm uni va ishlatilishi o'rganiladi. S o 'z m orfologiyada ham , sintaksisda ham o'rgan ilad i, am m o o 'rg anish obyekti har xil bo'ladi. Sintaksisning o'rganish obyekti gapdir; u nda so 'z gap yoki so 'z birikm asida boshqa so 'zlar bilan m a’no va gram m atik jihatdan bog'langan holda o'rganiladi. M orfologiyada so 'z gapdan tashqarida www.ziyouz.com kutubxonasi ham o ‘rganilishi m um kin; so‘zga m uayyan leksik-gram m atik guruhga kiradigan so 'zlar bilan o ‘zaro m unosabati nuqtai nazaridan qaraladi. M orfologiya va sintaksisda so‘zga bunday har xil yondashish ularning bir-biriga bog'liqligini inkor etm aydi, aksincha, ular so'z va gapning o 'zid a yashaydi. S o'zlar so 'z o'zgarish tizim iga ega bo'lgani tufayli gapiar aloqa vazifasini bajaradi. Shakl yasalishi va so 'z yasalishi m or fologiyada o'rganiladi, am m o gapda tatbiq etiladi, so'zlam ing o 'zaro bog'lanish qoidalarini o'rganish esa sintaksis sohasiga taalluqlidir. S o 'z birikm asi tarkibidagi so'zlam ing o 'zaro bog'lanish usulini aniqlashda shu so 'z birikmasiga kirgan so 'z turkum ining morfologik xususiyatlari hisobga olinadi. Bular m orfologiya va sintaksisda bir-biri bilan bog'liq holda o'rganiladigan til hodisalarining ayrim laridir. Bu aniq m isollar morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo qilsa ham , gram m atikaning m ustaqil b o'lim i ekanini ta ’kidlash uch un yetarli. Keltirilgan fikrlar boshlang'ich sin f o'quvchilariga predm etlararo ichki bog'lanishni hisobga olgan holda ona tilini o'rgatish m etodikasini belgilaydi: 1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so 'z yasash, gram m atik) tom onlari o 'zaro bog'liqligini va ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega ekanini hisobga olib, o 'quvchilar tilni ongli o'zlashtirishlari uch un tilning har bir to m on i xususiyatlarini va ular o'rtasidagi bog'lanishni o'zlashtirishlari zarur. 1—4-sinflarda ona tilini o'rganish tizimi fonetika, leksikologiya, so 'z yasalishi va gram m atikaning o 'z a ro bog'lanishi m ohiyatini hisobga olgan holda tuziladi. Bu hoi dastur m ateriallarini o'rganish tartibini belgilashda ham , t a ’lim m azm unini (dastur bo'lim lari o'rtasidagi uzviy bog'lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi. 2. Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta ’siri uning aloqa quroli vazifasida nam oyon bo'ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa m aqsa dida so 'zn i to 'g 'ri talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so'zlashuvchi barcha kishilarga bir xilda tushunarli bo'lishi, gapda gram m atik jih a t dan to 'g 'ri tuzilishi kerak. Shularni hisobga olib, kichik yoshdagi o'quvchilar tilning ta laffuzi, grafik, leksik, so'z yasalishi va gram m atik tom onlarining o 'z a ro bog'lanishi m ohiyatini tushunishlari uchun dastur m aterialini o'rganishda tilning aloqa vazifasi yetakchi ekani nazarda tutiladi, y a’ni kishilar bilan aloqa jarayonida tilning barcha tom onlari birgalikda foydalanilishi hisobga olinadi. Shu m aqsadda tilning fonetik tom onini www.ziyouz.com kutubxonasi o'rganishd a so‘zning m a’no va talaffuz jih atd an birlik hosil qilishini, tovushning so‘z m a’nosini farqlashdagi o 'rn in i tushuntirishga katta aham iyat qaratiladi. ,,So‘z “ mavzusi o'tilayotganda o'qu v ch ilar tom onidan so'zning talaffuzi, leksik m a’nosi, m orfologik tarkibi, gram m atik belgilari, yasalishi, nutqda ishlatilishi va yozilishini yaxlit tushunishga asosiy diqqat qaratiladi. Bunda o'qituvchi so'zning nom bo'lib xizmat qilishini ham , m orfem ik tarkibi va leksik m a’nosining bir-biriga ta ’sirini ham o'quvchilam ing tushunib olishlariga erishishi lozim. ,,G a p “ mavzusini o'rg anish vaqtida esa ishning asosiy yo'nalishi nutqda gapning til birligi sifatidagi vazifasini tushuntirish va o'quvchilarda og'zaki va yozm a n u tqlarida gapdan oson foydalanish ko'nikm asini shakllantirish hisoblanadi. M aktabda tilning barcha tom onlarini bir-biri bilan bog'liq holda o'rganish ona tilini o'rgatishning yetakchi m etodik tam oyili hisobla nadi. Buni amalga oshirish til o 'su v ch an , bir-biriga o'zaro t a ’sir etadi- gan tom onlari mavjud bo'lgan m urakkab hodisa ekanini tushuntirishda Dmiy asos hisoblanadi. Boshlang'ich sinflarda ona tilini o'rgatishning mazmuni va vazifalari M aktablarda ona tili o'rgatishning m azm uni jam iyat rivojlani- shining hozirgi bosqichida davlatim izning m aktab oldiga qo'ygan vazifasiga m oslangan. Bu vazifalar k o 'p qirrali bo'lib, ularni bajarish o'q uvch ilar ongini o'stirishga, ularga g'oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik va m ehnat tarbiyasini berishga yo'naltirilgan. O na tilini o'rgatish natijasida o'quvchilarda o 'z fikrini gram m atik to 'g 'ri, uslubiy aniq, m azm unli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to 'g 'ri yoza olish ko'nikm alari shakllantiriladi. Bu vazifa o 'q u v predm eti sifatida o'zb ek tilining o'ziga xos xususiyati bo'lib, o'quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yo 'n altirilg an u m u m ta ’lim vazifalari bilan bog'liq holda am alga oshiriladi. Ona tili kursida beriladigan bilim lar m azm unini o'zbek tilining tovush tuzilishi va yozm a n u tqd a tovushlam i ifodalash usullari h aqi dagi (fonetik va grafik); so 'zlam in g o'zgarishi va gapda so 'zlam in g bog'lanishi haqidagi (gram m atik, y a ’ni morfologik va sintaktik); so'zning m orfem ik tarkibi va so 'z yasalish usullari haqidagi (so'z yasaiishiga doir); so 'zlam in g leksik-sem antik g uaihi haqidagi (lek- www.ziyouz.com kutubxonasi sikologik); o ‘zbek tilining to ‘g ‘ri yozuv tam oyillari va tinish belgilari- ning ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilim lar tashkil etadi. Bu bilim lar, birinchidan, gram m atik, fonetik, so‘z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuatsion qoi- dalarda nam oyon boMadi. B undan tashqari, o'zb ek tili kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko 'n ik m a va m alakalarni ham o ‘z ichiga oladi. Tilni o ‘rganish jarayonida o ‘quvchilarda boshqa ko'pgina o ‘quv pred- metlari uchun um umiy bo'lgan ko‘nikmalar (predm etlararo ko'nikm alar) ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday pred metlararo ko‘nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisala- rini fikran tasaw ur etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‘nikmalami o'quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ulam ing o‘quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosU qilinadigan maxsus ko'nikm alar bilan predm etlararo ko'nikmalar, bir- biridan ajratilmagan holda o'quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Beriladigan bilim va o'quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko'n ik- m alar m aktab dasturlari va davlat t a ’lim standartida qayd etilgan. B oshlang'ich sinflarda o'rganish uch u n tilni ongli egallashga va o 'quvchilarda grafik va imloviy m alakalarni shakllantirishga zam in bo'ladigan bilim lar tanlangan. Fonetika va grafika sohasida o'quvchilar so'zning tovush tarkibini, unli va undosh tovushlarning o'ziga xos xususiyatlarini, so'zda tovushning m a’noni farqlashdagi aham iya tini to 'g 'ri tushunishga im kon beradigan bilim larni o'zlashtiradilar, shuningdek, ularga so'zning tovush va grafik shakli o'rtasidagi nisbat (bog'lanish)ni ongli aniqlash, so'zn i to 'g 'ri yozish im koniyati yarati- ladi. M orfologiya sohasidan ham so'zni ongli o'zlashtirish, uni to 'g 'ri ishlatish uch un katta am aliy aham iyatga ega bo'lgan bilim lar tan la n gan. B oshlang'ich sinf o'quvchilari 1-sinfdan boshlab so'z turkum lari (ot, sifat, son, olm osh, fe’l)ni har xil saviyada o'rganadilar. Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda so 'zlam in g bog'lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo'laklar haqidagi bilim lar kiritilgan. So'zning m orfemik tarkibi yuzasidan har bir m orfem aning m uhim belgilarini, ularning aham iyati va so'zda bir- biriga ta ’sirini boshlang'ich sinf o'quvchilari tushunadigan va so'zlarni to 'g 'ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo'lgan hajm da m a’lum ot berilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi D astu rda „Leksika“ b o'lim i alohida berilm agan, am m o o 'q u v c h i lar so 'zlam in g leksik-sem antik guruhlari (sinonim lar, an to n im lar) haqida, ulam ing leksik m a ’nolari haqida so 'z turkum lari va so 'z tarkibini o'rganish jarayon id a m a’lum ot oladilar. B oshlang'ich sinflar on a tili kursi 1—4-sinflarda tilning h am m a to - m onlarining o 'z a ro bog'liq holda o'rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, leksika, gram m atika va so 'z yasalishi haqida elem en tar bilim beriladi. Kursning bu nday qurilishi tilning barcha to m onlarini bir-biriga o 'z a ro ta ’sir etadigan bir bu tu n hodisa sifatida o 'rg anish n i taqozo etadi. Tilni o'rganishga bunday yondashish t a ’lim jaryonini o 'q u vchilar nutqini o'stirish vazifasini hal etishga yo'naltirish im konini beradi. D asturning „G ram m atik a, imlo va nutq o 'stirish" bo'lim i h a r bir sinfda quyidagicha qism larni o 'z ichiga oladi: „Tovushlar va harflar", „ S o 'z " , „ G a p ", „B og'lanishli nu tq “ . Asosiy m avzular bosqichli izchillik tam oyiliga asoslanib. h ar to 'rt sinfda o'rganiladi. H a r bir sinfda yetakchi m avzular ajratiladi. 1—2-sinfda fonetika va grafikaga oid m avzulam i o'rganishga katta o 'rin beriladi, chunki o 'q u v c h ila r o'qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3-sinfda so'zning m orfem ik tarkibi va gapni o'rgan ish m uhim hisoblanadi. S o'z yasalishiga do ir bilim lar asosida o'quvch ilarda so 'zn in g leksik m a’nosiga, un d an nutqda foydalanishga ongli m unosabat o'sadi. 4-sinfda so'z turk u m larin i o'rganish birinchi o 'rin g a qo'yiladi (m orfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlam ing egalik va kelishik qo'sh im chalarini, fe’llarning tuslovchi qo'sh im chalarin i to 'g 'ri yozish m alakalari shakllantiriladi). B og'lanishli nutq ustida to 'rt yil davom ida g ram m atik va o r fografik m ateriallarni o 'rg an ish bilan b o g 'liq hold a reja asosida ish olib boriladi. O na tili darslarida til hodisalari m a ’nosi (sem antikasi), qurilishi, vazifasi jih atidan o'rganiladi. O 'zbekiston Respublikasi m ustaqillikka erishgan kundan boshlab jam iyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo'ydi. Barcha sohalardagi kabi ta ’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan am alga oshirila boshlandi. B oshlang'ich ta ’lim bo'yich a Yangi tahrirdagi Davlat t a ’lim sta n d ard ham m ustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida m aydonga keldi. U boshlang'ich ta ’lim darsliklari va m etodik qo'llanm alarining vangi avlodini yaratishda dasturulam al vazifasini o 'tam o q d a. www.ziyouz.com kutubxonasi B oshlang'ich ta ’lim D avlat ta ’lim standartining ,,K irish“ qismida „B oshlang'ich t a ’lim jarayoni bolaning m antiqiy tafakkur qila olish sa lohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kom m unikativ savodxonligi va o 'z -o 'z in i anglash salohiyatini shakllantirishga, jism onan sog'lom bo'lishga, m oddiy borliq go'zalliklarini his eta olishga, go'zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarni o 'zid a singdirish va ar- doqlash, ularga rioya qilishga o 'rg ata d i", — deb alohida ta ’kidlangan. B oshlang'ich ta ’lim oldiga qo'yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish ta ’lim m azm unini aniq belgilab olishni, o'qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi. Davlat ta ’lim standartida ta ’kidlanganidek, „B oshlang'ich ta ’lim bosqichida davlat va jam iyat to m o n id an qo'yiladigan talab ‘‘da ta ’lim sohalari bo'yicha o'zaro m uvofiqlik, m utanosiblik, uyg'unlik to 'la ta ’m inlangan b o'lm og'i kerak. Shu jih atd an boshlang'ich ta ’lim standartini belgilash ta ’lim jarayonining tarkibini va xuddi shu tarkib kom ponentlarining m azm unini m odern izatsiyalash, boshlang'ich t a ’lim jarayonida yangi, zam onaviy pedagogik texnologiyani qo'llash im konini beradi. B oshlang'ich sinflarda ona tili ta ’limi m azm uni ta ’lim ning m azkur bosqichiga qo'yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi. „T a’lim to'g'risida“gi q onunda „Boshlang'ich ta ’lim um um iy o 'rta ta ’lim olish uchun zarur bo'lgan savodxonlik, bilim va ko'nikm a asos larini shakllantirishga qaratilgandir", deyiladi. Shundan kelib chiqqan holda „Boshlang'ich sinflarda ona tili ta ’limining maqsadi, vazifalari sifatida D T Sda quyidagilar belgilab berilgan: 1. ...bolaning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olish, o'zgalar fikrini anglashi, o 'z fikrini og'zaki va yozma ravishda bayon qila olishi, jam iyat a ’zolari bilan erkin m uloqotda b o 'la olish ko 'nikm a va m alakalarini rivojlantirish. 2. ...o 'z fikrini savodli, m antiqiy izchillikka rioya qilgan holda bayon eta olishga o'rgatish. 3. ...yozm a nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, m atnni ifodali o'q iy olish ko'nikm asini shakllantirish. Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|