K arim a q osim ova

,ч
Boshlang'ich ta’lim bo'yicha yangicha tahrirdagi o'quv dasturi. / /
„Boshlang'ich ta’lim", 2005. — № 5. 26-bet.

---

nim aligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tu- 
shunchani o'zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo'lishini k o ‘z 
oldiga aniq keltirishi lozim.
Grammatik tushunchalarni o'zlashtirish
T ushuncha atrof-m uhitdagi predm et va hodisalarning m uhim
belgilari va o ‘zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur shaklini tasvirlab 
ko'rsatadi.
G ram m atik tushunchalarda ham , boshqa tu shunchalar kabi, hodi­
salarning m uhim belgilari um um lashtirilgan holda aks ettiriladi. Til 
hodisalarining o ‘ziga xos xususiyati, ya’ni tushunchaning m azm un 
tom oni gram m atik tushunchaning o ‘ziga xos xususiyatini keltirib 
chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan 
ju d a m avhum ligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakl- 
lantirishda belgilarini kuzatish, bir tizim ga solish va um um lashtirish 
m um kin b o ‘lgan aniq hodisalar va predm etlar m aterial sifatida asos 
qilib olinadi. G ram m atik tushunchalar esa so‘z, so ‘z birikmasi, gap, 
m orfem a, leksema, fonem a va boshqalam ing o'ziga xos m uhim bel­
gilarini aniqlash va um um lashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha 
qilib aytganda, kishilar tom onidan yaratilgan gram m atik tushunchaga 
asos bo'lgan dastlabki m aterialning o 'zi yetarli darajada m avhum - 
dir. Dem ak, gram m atik tushunchalar um um lashtirilganlarning yana 
um um lashtirilgani hisoblanadi.
G ram m atik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o'quvchilarda 
tushuncha ju da k o 'p qiyinchilik bilan shakllanadi. G ram m atik tu ­
shunchani bilib olish u ch u n m avhum tafakkur m a ’lum darajada rivoj­
langan bo'lishi lozim. M avhum tafakkur ta ’lim jarayonida vujudga 
keladi va maxsus m ashqlarni talab qiladi. Bu m ashqlar m uayyan aqliy 
ko'nikm alarni va lingvistik ta sa w u r ham da bilim lar yig'indisini shakl­
lantirishga qaratilgan bo'lishi zarur. K o'pgina ruhshunos olim larning 
tekshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish ja ­
rayoni tafakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, um um lashtirish, aniq- 
lashtirish am allarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O 'quvchilarda 
tushunchani shakllantirishning natijasi ularning m avhum lashtirish 
faoliyatining qay darajada o'sganligiga bog'liq.
M avhum lashtirishda qiynaladigan o 'quvchilar so'zlarni taqqoslay 
olm aydilar va ularning m uhim gram m atik belgilariga ko 'ra bir guruhga

---

birlashtira olm aydilar, tush un ch an i shakllantirishda qiynaladilar va 
xatoga yo ‘l qo'yadilar. M asalan, fe’l o'rganilganda o'q uv chilar fe’l 
predm etning harakatini bildirishini bilib oladilar.