K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va

«audit»
- bu lotincha 
«auditing»
so‗zidan olingan bo‗lib, rus tiliga o‗girilganda 
«slushayu»,
rus tilidan o‗zbek tiliga o‗girilganda esa
«eshitaman»
ma‘nosini anglatadi. 
Rus va o‗zbek tillari leksikonida ushbu so‗zning o‗zi mavjud emas, shuning uchun uni 
ko‗chirma so‗z sifatida to‗lig‗icha o‗zgarishsiz ishlatish maqsadga muvofiq. 
3
Qarang: Audit. Uchebnik. Po redaksiyey professora V.I.Podolskogo. YUNITI, Moskva, 2000, str.13 
4
Qarang: Sanayev N, Narziyev R. Audit, «Sharq» nashriyoti, Toshkent,2001; Musayev X.N. Audit, 
«Moliya» nashriyoti, Toshkent, 2003; To‗laxo‗jayeva M. Korxona moliyaviy ahvoli auditi, Toshkent,1996; 
Rizoqulov A, Raxmonov I. Auditni tashkil qilish va o‗ tqazish, Toshkent, 1994; Aliqulov S. Audit. Ma‘ruzalar 
matni. SamDU, 1999; Spravochnik auditora, Assotsiatsiya buxgalterov i auditorov Respubliki O'zbekistan, 
Toshkent, 1996.
5
Qarang: E.A. Arens, Dj. K. Lobbek Audit. Moskva, «Finansi i statistika», 1995; Robertson Dj. Audit. 
Moskva, KRM Auditorskaya firma «Kontakt», 1993; Dodj R. Kratkoye rukovodstvo po standartam i normam 
audita. Moskva, «Finansi i statistika», IO YUNITI, 1992 

---

237 
«auditor»
– bu lotincha 
«auditor
» so‗zidan olingan bo‗lib, rus tiliga 
«slushatel»
, 
«uchenik»,
«sledovatel
» ma‘nolarida tarjima etilgan.
6
bizning tilimizga auditor so‗zini
rus tilidan tarjima etsak, u mos ravishda 
«eshituvchi»,
«o„quvchi
», 
«tergovchi
»
ma‘ nolarini anglatadi.
Ijtimoiy 
hayotda
«audit» iqtisodiy tushuncha sifatida, jarayon sifatida, yuridik 
shaxslar faoliyati sifatida, tizim sifatida, o‗zining nazariyasi va metodologiyasiga ega 
bo‗lgan maxsus fan sifatida 
qaraladi
. Ushbu sifatdagi auditning mohiyati adabiyotlarda 
turlicha e‘tirof etilgan.
«audit –xo‗jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil etish va nazorat 
qilishning
nisbatan yangi 
yo‗ nalishi», …. «audit – bu biznesni o‗ ziga xos ekspertizasi» deb e‘tirof etgan uning 
mohiyatini rus olimi professor p.i. kamishanov. 
«audit- bu mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning moliyaviy 
hisobotini
yoki u bilan bog‗liq moliyaviy axborotni, bu 
hisobot
yoki axborotning 
qonun
va boshqa normativ hujjatlarga muvofiqlik darajasi to‗g‗risida xulosa chiqarish 
maqsadida tadqiq etilishi», deb ta‘ kidlaydi professor m.m. to‗laxo‗jayeva
7
. 
«audit ( auditing) –bu dahlsiz kompetent xodim tomonidan axborotlarni belgilangan 
mezonlarga mosligini aniqlash va xolisona xulosa berishi maqsadida xo‗jalik tizimi 
to‗g‗risidagi axborotlarni to‗plash va baholash jarayoni‖
8
«auditning mohiyati – bozor iqtisodiyoti sharoitida uning ob‘ektiv iqtisodiy 
taraqqiyot 
qonunlari
, kategoriyalari, 
halqaro
hamjamiyatda tan olingan 
hamda
ayrim 
olingan bir konkret mamlakatda amal 
qilayotgan
me‘ yoriy hujjatlarning talablariga mos 
tekshiruv ob‘ektida uning barcha faoliyatlari raqamlar yordamida ifodalangan, maxsus 
tizim asosida xulosa va takliflar berishdan iborat», deb yozadi professor n.sanayev
9
. 
Professor x.n.musayev auditning mohiyatini 
quyidagicha
e‘tirof etgan: «audit –bu 
muayyan vakolatlar berilgan shaxslar, ya‘ni auditorlar tomonidan xo‗jalik yuritayotgan 
sub‘ektlar faoliyatlarining respublikada 
qabul
qilingan
qonun
-
qoidalarga
muvofiqligini 
tekshirish yo‗li bilan baholash va xolisona xulosalar berishdir»
10
O‗zbekiston respublikasining «auditorlik faoliyati to‗g‗risida 
qonuni
» da (2-modda) 
auditning mohiyatiga 
quyidagicha
ta‘rif berilgan: «auditorlik faoliyati deganda auditorlik 
tashkilotlarining auditorlik tekshiruvlarini o‗tqazish va boshqa shu bilan bog‗liq 
professional xizmatlar ko‗rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi»
11
. 
Yuqoridagi ta‘riflardan ko‗rinib turibdiki, audit, bir tomondan jismoniy 
shaxslarning, ya‘ni auditorlarning, ikkinchi tomondan esa yuridik shaxslarning, ya‘ni 
auditorlik tashkilotlarning, tadbirkorlik faoliyati 
hisoblanadi
. O‗zbekiston 
Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‗g‗risida 
Qonuni
»ining oxirgi taxririga muvofiq
auditorlik faoliyati individium, ya‘ni alohida olingan jismoniy shaxs, faoliyati bo‗lishi 
mumkin emas, audit faqat maxsus litsenziyaga ega bo‗lgan auditorlik tashkilotining
tadbirkorlik faoliyati 
hisoblanadi
. Shuning bilan birga auditorlik tashkilotlarining ushbu 
tadbirkorlik faoliyati maxsus auditorlik sertifikatiga ega bo‗lgan xodimlari tomonidan 
amalga oshiriladi. Auditorlarning o‗zi mustaqil o‗z nomidan auditorlik faoliyati bilan 
6
Qarang: Kamishanov P.I. ZNAKOMTES : AUDIT, Moskva, 1994, str.4 
7
Qarang: To‗laxo‗jayeva M..M. Moliyaviy ahvolning auditi. «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 
Toshkent, 1996, 94-bet.
8
Qarang : E.A.Arens., Dj.K. Lobbek. Audit. - M, Finansi i statistika, 1995, str.7
9
Qarang: Sanayev N, Narziyev R. Audit. Darslik, «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik koppaniyasi Bosh 
tahririyati, Toshkent, 2001, 33-bet. 
10
Qarang: Musayev X.N. Audit. Darslik, «Moliya» nashriyoti, Toshkent, 2003, 18-bet. 
11
Qarang: O‗zbekiston Respublikasi Qonuni «Auditorlik faoliyati to‗ g‗risida», 2002 yil 25 mayda qabul qilingan. 

---

238 
shug‗ullanishi mumkin emas, respublikamiz 
Qonunlariga
muvofiq ularga bunday vakolat 
berilmagan. Bundan kelib chiqib, auditni alohida shaxslarning faoliyati, harakati, 
tekshiruvi deb e‘tirof etgan fikrlarga to‗liq 
qo‘shilib
bo‗lmaydi. Shuning bilan birga 
«audit» va «auditorlik faoliyati» atamalarini bir xil mazmunda talqin etgan fikrlarni 
ham
to‗liq to‗g‗ri deb 
hisoblab
bo‗lmaydi, chunki «audit» va «auditorlik faoliyati» bir xil 
mazmundagi sinonim so‗zlar emas. 
Bizningcha, auditni yaxlit tizim sifatida 
qarash
, auditorlik faoliyatini esa ushbu 
tizimning amaliy tadbiqi deb 
qarash
maqsadga muvofiq. Tizim sifatida audit jamiyat 
miqiyosida mavjud bo‗ ladi. Yaxlit tizimni tashkil etuvchi auditni ichki va tashqi auditga 
bo‗lish mumkin. Ichki audit iqtisodiyotning 
quyi
bo‗g‗ini bo‗lgan xo‗jalik yurituvchi 
sub‘ektlarda ichki nazorat vositasi 
hisoblanadi
.Tashqi audit davlat va xo‗jalik yurituvchi 
sub‘ektlar manfaatlari nuqtai nazaridan mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan 
o‗tqaziladigan nazorat vositasi 
hisoblanadi
. Tashqi audit davlat tomonidan me‘ yoriy 
hujjatlar
asosida tartibga solinadi. Jumladan, bizning respublikamizda tashqi auditni 
boshqarish, unga metodologik rahbarlikni olib borish, auditni o‗tqazish tartib-
qoidalarini
aks ettiruvchi me‘ yoriy hujjatlarni ishlab chiqish, amaliyotga ushbu hujjatlarni joriy 
qilish
, ularga amal 
qilinayotganligini
nazorat 
qilish
, ushbu tizim xodimlarini o‗ qitish va 
sertifikatlash, malakasini oshirish, attestatsiya 
qilish
Moliya Vazirligi tomonidan amalga 
oshiriladi. 
Auditorlik faoliyati maxsus auditorlik tashkilotining boshqa yuridik shaxslarga 
ko‗rsatayotgan xizmatlarining majmuasi, shuningdek xo‗jalik yurituvchi sub‘ektning 
maxsus bo‗limlari yoki xodimlarining tasdiqlangan Nizomlarga ko‗ra yuritayotgan ish 
faoliyati 
hisoblanadi
. Auditorlik tashkilotlarining bunday faoliyatlari shartnomalar 
asosida amalga oshirilganligi uchun 
ham
u tadbirkorlik faoliyati 
hisoblanadi
. Xo‗jalik 
yurituvchi sub‘ektning maxsus audit bo‗limi yoki ichki auditorlarining tasdiqlangan 
Nizomlarga ko‗ra yuritayotgan ish faoliyati tadbirkordik faoliyati 
hisoblanmaydi
, balkim 
ularning kasbiy ishlari 
hisoblanadi
.
Auditning mohiyati uning tarkibiy komponetlarining mazmunida yorqin namoyon 
bo‗ladi. Bunday komponentlar bo‗lib 
quyidagilar
hisoblanadi
(14-chizmaga 
qarang
).