M
övzu 3
O
caqov H.O.
Nağıyev
N.T.
Muxtarov
R.M
Adi
q
ırğın vasitələri
Kütləvi qırğın vasitələri
K
ütləvi qırğın silahları
Nüvə silahı
Nüvə zədələnməsi ocağı (NZO)
Neytron bombası
Kimyəvi silah
Güclü təsirli zəhərli maddələr
Bakterioloji silah
Radioaktiv,
kimyəvi zəhərlənmə
zonalarında,
bakterial zəhərlənmə ocaqlarında
əhalinin davranış və fəaliyyətinin qaydaları
Düşmən tərəfindən tətbiq edilən
kütləvi qırğın vasitələrindən obyektlərin
müdafiəsi və yaranan şəraitin aradan
qaldırılması üzrə tədbirləri təşkil etmək
və həyata keçirmək üçün nüvə, kimyəvi,
bakterioloji (bioloji) silahların və digər
vasitələrin təsir prinsipini bilmək
lazımdır.
Düşmənin tətbiq etdiyi kütləvi qırğın
vasitələrinin növündən asılı olaraq nüvə,
kimyəvi, bakterioloji (bioloji) zərbə
ocağı və radioaktiv, kimyəvi, bakterioloji
(bioloji) yoluxma zonası yarana bilər.
Adi qırğın vasitələri tətbiq olunması
zamanı belə zərbə ocağı əmələ gələ bilər.
İki və daha çox kütləvi qırğın
vasitələrinin tətbiqi zamanı ikili kombinə
edilmiş zərbə ocağı yaranır.
Nüvə
silahının
partlayış
gücü
trotil
ekvivalenti
ilə
xarakterizə
edilir
.
Trotil
ekvivalenti
-
partlayış
enerjisini
bu
nüvə
sursatının
partlaması
nəticəsində
alınan
enerjiyə
bərabər
adi
partladıcı
maddənin
(
trotil
)
tonla
miqdarına
deyilir
.
Nüvə
silahını
hədəfə
çatdırmaq
üçün
müxtəlif
növlü
raketlərdən,
təyyarələrdən,
sualtı
qayıqlardan,
gəmilərdən,
habelə
artileriya
toplarından
istifadə
etmək
mümkündür
.
Nüvə
silahının
tətbiqi
məqsədindən
və
basqın
hədəfinin
xarakterindən
asılı
olaraq
nüvə
sursatları
kosmosda,
havada,
yerin
üstündə,
yerin
altında
və
suyun
üstündə,
suyun
altında
partladıla
bilər
.
Nüvə
silahı
ilk
dəfə
1945
-
ci
ilin
avqustunda
ABŞ
-
ın
silahlı
qüvvələri
tərəfindən
Yaponiyanın
Xirosima
və
Naqasaki
şəhərlərinə
qarşı
istifadə
olunmuşdur
.
Naqasakiyə
atılan
“
Fat
man
”
bombası
Xirosimaya
atılan
“Little boy”
bombası və onu daşıyan
“Enola
gay”
təyyarəsi
Nüvə partlayışı nəticəsində
beş cür zərərli təsir meydana
çıxır. Bunlara nüvə
partlayışının zədələyici
amillləri deyilir.
Zərbə dalğası
İşıq şüalanması
Nüfuzedici radiasiya,
Yerin radioaktiv zəhərlənməsi
Elektromaqnit impulsu
Nüvə
partlayışı
enerjisi
təqribən
50
%
-
i
zərbə
dalğasının,
35
%
-
i
işıq
şüalanmasının,
4
%
-
i
nüfuzedici
radiasiyanın
yaranmasına,
10
%
-
i
yerin
radioaktiv
zəhərlənməsinə
və
1
%
-
i
isə
elektromaqnit
impulsunun
yaranmasına
sərf
olunur
.
Zərbə dalğası partlayış mərkəzindən hər
tərəfə çox yüksək sürətlə yayılan çox güclü
sıxılmış hava, torpaq, su qatından ibarətdir.
Zərbə dalğasının zədələyici təsirini xarakterizə
edən əsas parametrlər dalğanın ön həddindəki
izafi təzyiq, havanın sürət təzyiqi və izafi
təzyiqin təsir müddətidir. İzafi təzyiq hər kvadrat
santimetrə düşən kiloqram qüvvə ilə ifadə edilir.
Zərbə dalğasının zədələyici təsiri sursatın
gücündən, partlayışın növündən və partlayış
mərkəzindən olan məsafədən, yerin relyefindən
və s. asılı olur. Məsələn, 20 kilotonluq nüvə
zərbə dalğası 1 km məsafəyə 2 saniyə, 2 km
məsafəyə 5 saniyə, 3 km məsafəyə isə 8 saniyəyə
çatır; 3 meqatonluq partlayış zamanı isə bu
müddətlər müvafiq surətdə 0.5, 2 və 3 saniyə
olur.
Mühafizə olunmayan adamlar 20 - 40 kPa
izafi təzyiq zamanı yüngül zədələnməyə, 40 60
kPa nəticəsində orta dərəcəli zədələnməyə, 60 -
100
kPa)
nəticəsində
ağır
dərəcəli
zədələnməyə, 100 kPa artıq olan izafi təzyiq
nəticəsində çox ağır dərəcəli zədələnmələrə
məruz qalırlar. Belə zədələnmələr, adətən,
ölümlə nəticələnir. Nüvə silahından qorunmaq
üçün düzəldilmiş sığınacaq və daldalanacaqlar
adamları zərbə dalğasının təsirindən qoruyur.
Bu məqsədlə xəndəkdən, yeraltı binalardan,
habelə yerin relyefindən də (çala, dərə, meşə)
müəyyən dərəcədə istifadə etmək mümkündür.
Zərbə dalğası özünün yayılması istiqamətində
rast gəldiyi binaları və başqa yerüstü tikililəri
dağıdır və zədələyir.
İşıq şüalanması nüvə partlayışı zamanı meydana çıxan od
kürəsinin saçdığı gözə görünən ultrabənövşəyi və infraqırmızı güclü
şüalanma selidir. Təsir müddəti nüvə yükünün gücündən asılı olaraq
10-20 saniyə olur. İşıq şüalanmasının zədələyici təsiri işıq
impulsundan, yəni işıq şüalarına nisbətən şaquli yerləşmiş səthin hər
bir kvadrat santimetrinə bütün şüalanma ərzində düşən işıq enerjisinin
miqdarından asılı olur. İşıq impulsunun ölçü vahidi olaraq kal/m²
qəbul edilmişdir. Müxtəlif sahələrdə yaranmış işıq impulsunun
kəmiyyəti nüvə partlayışının gücündən, növündən, məsafədən və hava
şəraitindən asılı olur.
Təsirin qısa müddətinə baxmayaraq, işıq şüalanması xeyli məsafələrdə
bədənin yanıqlarına, gözlərin müvəqqəti və ya daimi korluğuna, müxtəlif
materialların alovlanmasına, kömürləşməsi və əriməsinə, yaşayış
məntəqələrində, meşələrdə, mədənlərdə yanğına səbəb ola bilər. Məsələn
havada gücü 1mln. tonluq nüvə partlayışı zamanı 19 km məsafədə 4kal/sm².
15 km məsafədə 10 kal/sm², 10 km məsafədə 16 kal/sm² işıq impulsu
mövcud olur ki, nəticədə müvafiq surətdə bədənin açıq hissələrində yüngül,
orta və ağır yanıqlar baş verə bilər. İşıq şüalanması qeyri-şəffaf
materiallardan (divar, taxta, bina və s.) keçə bilmir. İşıq şüalanması yaşayış
məntəqələrində, meşələrdə, tarlalarda güclü yanğınlar törədə bilir.
İşıq şüalanmasının təsiri meteoroloji şəraitdən çox asılı olur. Qatı
duman, yağış və qar onun təsirinin 10-20 dəfə azaldır. Sığınacaq və
daldalanacaqlar işıq şüalanmasının təsirindən qorunmaq üçün ən etibarlı
yerlərdir.
Nüfuzedici radiasiya nüvə partlayışında partlayış yerindən
ətrafa yayılan, gözə görünməyən qamma şüaları və neytronlar
selindən ibarətdir.
Nüfuzedici radiasiya, onun tərkibindəki qamma şüalanma da
nəzərə alınmaqla nüvə partlayışı vaxtı cəmi 10-25 saniyə təsir edir.
Lakin bu qısa müddət ərzində mühafizə edilməmiş adamlar şüa
xəstəliyinə tutula bilərlər. Nüfuzedici radiasiyanın təsiri ondan
ibarətdir ki, qamma şüalar və neytronlar canlı toxumaların
molekullarını ionlaşdırır. Bu isə heyvan və insan orqanizmində
maddələr mübadiləsinin pozulmasına, hüceyrələrin və müxtəlif
üzvlərin həyat fəaliyyətinin dəyişməsinə, yoluxucu xəstəliklərə
qarşı orqanizmin mübarizə qabiliyyətinin zəifləməsinə səbəb olur.
Şüa alan adam bunu hiss etmir. Zədələnmə əlamətləri müəyyən
müddətdən sonra aşkara çıxır, xəstəliyin gedişi orqanizmin aldığı
şüanın dozasından asılı olur.
Nüfuzedeici radiasiyanın təsiri udulan doza ilə qiymətləndirilir
və Qrey (Qr), Rentgen (R), rad ölçü vahidləri ilə ölçülür. 1 Rentgen
qamma şüalanmanın elə dozasıdır ki, bunun nəticəsində 0ºC
tempraturda və 760 mm civə sütunu təzyiq şəraitində quru havanın
1sm³ təxminən 2 milyard cüt ion əmələ gəlir. Müxtəlif sıx və qalın
materiallardan keçərkən nüfuzedici radiasiyanın təsiri zəifləyir.
Məsələn, poladın 2,7 sm, betonun 10 sm, torpağın 14 sm, suyun 23
sm, ağacın 30 sm qalınlığı nüfuzedici radiasiyanı 2 dəfə zəiflədir
(bunlara yarımzəiflətmə qatı deyilr). Nüfuzedici radiasiyadan
mühafizə, məhz materialların bu xüsusiyyətinə əsaslanır. Belə ki,
radiasiya dozasını üstüörtülü xəndək 40 dəfə, mühafizə üçün
uyğunlaşdırılmış zirzəmi 400 dəfə zəiflədir. Neytron seli tərkibində
hidrogen olan maddələrdə (parafində, betonda) daha çox zəifləyir.
Radioaktiv zəhərlənmə (çirklənmə). Yerüstü nüvə partlayışı baş
verəndən sonrakı ilk anlarda radioaktiv zərrəciklər odlu kürənin
tərkibində olur. Odlu kürə tüstüyə və buxara bürünərək hündürə
qalxır və bir neçə saniyədən sonra topa buludlara çevrilir. Hündürə
qalxan hava axınları yerdən toz-torpağı göyə qaldırıb onları
radioaktiv buludla birlikdə aparır. İri radioaktiv toz hissələri
bilavasitə partlayış rayonunda yerə çökür. Qalan hissələr isə buludun
tərkibində qalıb hava axınları vasitəsilə partlayış mərkəzindən
yüzlərlə km uzağa aparılır.
Radioaktiv zəhərlənmənin dərəcəsi partlayışın növündən və
gücündən, partlayışdan sonra keçən müddətdən, partlayış mərkəzinə
qədər olan məsafədən, meteoroloji şəraitdən və yerin relyefindən
asılı olur. Radioaktiv zəhərlənməyə məruz qalmış ərazi formaca
ellipsə bənzəyir.
Nüvə partlayışının bu zədələyici amilini digər amillərdən
fərqləndirən cəhət zəhərlənmənin geniş sahələri əhatə etməsi, uzun
müddət təsir göstərməsi, çətin aşkar olunması, qeyri-sabit xarakterli
radioaktiv maddələrin fasiləsiz olaraq parçalanması ilə bağlı
zəhərlənmiş ərazinin ölçülərinin müəyyən müddət ərzində azalmasıdır.
Radioaktiv maddələrin heç bir xarici əlaməti (rəngi, iyi və s.)
yoxdur. Zəhərlənmənin ancaq xüsusi dozaölçən (dozimetrik) cihazlar
vasitəsilə
aşkar
etmək
mümkündür.
Adamları
radioaktiv
zəhərlənmədən mühafizə etmək üçün onları ümumi xarici
şüalanmadan qorumaq, həm də radioaktiv maddələrin dəri səthinə,
burunun, gözlərin selikli qişalarına düşməsinin və hava, ərzaq, su ilə
orqanizmə keçməsinin qarşısını almaq lazımdır.
Elektromaqnit impulsu. Nüvə partlayışı anında ətrafa külli
miqdarda qamma-kvantlar və neytronlar yayılır. Bunlar ətraf
mühitin atomları ilə qarşılıqlı təsirə girərək elektromaqnit sahələri
yaradır, nəticədə hava və ya yeraltı rabitə, kabel xətlərində, siqnal,
elektrik xətlərində, radiostansiyaların antenalarında və s.
qısamüddətli, lakin çox güclü cərəyan və gərginlik əmələ gətirir.
Buna elektromaqnit impulsları deyilir. Elektromaqnit implusları
radioelektron cihazlarını sıradan çıxarır, xarici xətlərə qoşulmuş
elektrik qurğularının işini pozur. Elektromaqnit impulsu, həmçinin
yarımkeçirici cihazları, qazboşalma, vakuum cihazlarını,
kondensatorları da xarab edib sıradan çıxarır. Bu cihazlarla işləyən
adamların təhlükəsizliyi üçün tədbir görülməyibsə, elektromaqnit
impulsu yüksək elektrik gərginliyi ilə adamları zədələyə bilər.
Elektromaqnit impulsundan mühafizə vasitəsi kimi qoruyucu
avtomat tərtibatlardan istifadə edilir (ildırımdan mühafizədə
olduğu kimi).
Nüvə zədələnməsi ocağı (NZO) – o
əraziyə deyilir ki, orada nüvə partlayışının
zədələyici amilləri nəticəsində külli miqdarda
insan, heyvan və bitki tələfatı olur, bina və
qurğular dağıdılır, yanğınlar baş verir və yer
radioaktiv maddələrlə zəhərlənir.
Nüvə zədələnməsi ocağı mürəkkəb
zədələnmə
ocağıdır: burada dağıntılar,
yanğınlar və radioaktiv zəhərlənmə ocaqları
hamısı eyni zamanda əmələ gələ bilər.
Nüvə zədələnmə ocağının ölçüləri, burada dağıntıların dərəcəsi
və tələfat – nüvə sursatının gücündən, partlayışın növündən,
yaşayış məntəqəsindəki tikintinin xüsusiyyətlərindən, yerin
relyefindən və s. asılı olur. Zədələnmə ocağı sahəsinin 13%-ni tam
dağıntı zonası,
Naqasaki hücumdan
10%-ni güclü, 15%-ni orta
dərəcəli və
62%-ni zəif dağıntılar zonası təşkil edir.
qabaq və sonra
Tam dağılma zonası. Nüvə partlayışı mərkəzinə ən yaxın olan sahələrə
tam dağıntı zonası deyilir və bu sahənin hüdudları daxilində zərbə
dalğasının yaratdığı izafi təzyiq 50 kPa-dan artıq olur. Burada istehsalat və
yaşayış binaları tamamilə dağılır, partlayış mərkəzinin lap yaxınlığında isə
sığınacaqların bir qismi uçulur. Sığınacaqların əksəriyyəti (75%-ə qədər) və
yeraltı kommunal-energetika şəbəkələri (95%) salamat qalır. Küçələrdə
uçqunlar əmələ gəlir, sığınacaqların çıxış yolları uçqunlarla tutulur.
Güclü dağılma zonası. 50 kPa-dan 30 kPa-dək izafi təzyiqin təsirinə
məruz qalan sahələr orta dərəcəli dağıntılar zonasıdır. Bu zonanın hüdudları
daxilindəki yerüstü binalar orta dərəcədə dağılır, yeraltı sığınacaq və
şəbəkələr salamat qalır. Küçələrin müxtəlif yerlərində uçqunlar yarana bilər.
İşıq şüalanması nəticəsində güclü yanğınlar törəyir.
Orta dağılma zonası. 30 kPa-dan 20 kPa-dək izafi təzyiq təsir
göstərən sahələrdə orta dağıntılar baş verir. Taxta evlər tamamilə və çox
dağılır, Sığınacaq, daldalanacaq və bina zirzəmilər dağıntılarsız ötüşülər.
Küçələrdə ayrı-ayrı uçqunlar əmələ gəlir. İşıq şüalanması nəticəsində
başdan-başa yanğınlar törəyir.
Zəif dağılma zonası. 20 kPa–dan 10 kPa-dək izafi təzyiq təsir
göstərən sahələrdə zəif dağıntılar baş verir. Bu zonada yerüstü binalar
zəif dağıntılara məruz qalır (onların qapı-pəncərələri, artırmaları, daxili
arakəsmələr və s. dağılır). Küçələrdə tək-tək uçqunlar yaranır, işıq
şüalanmasından tək-tək yanğınlar törəyir.
Dağıntı zonalarından kənarda (izafi təzyiq 10 kPa–dan az olan
yerlərdə) zərbə dalğası mühafizə olunmamış adamlara təhlükə törətmir,
binaları isə azacıq zədələyir.
Neytron silahı zəif istilik-nüvə sursatıdır. Əsas zədələyici təsiri
neytronlar selinin nüfuzedici təsirindən ibarətdir. Neytron sursatının gücü,
adətən, 0,5 kt-dək (2 min tonadək) olur. Adi nüvə sursatında nüfuzedici
radiasiyanın yaranması üçün partlayış enerjisinin ancaq 5%-i sərf olunur,
neytron sursatında isə bu zədələyici amilin payına enerjinin neytronlar seli
digər nüvə partlayışına nisbətən 5-6 dəfə güclü olduğu üçün adamlar
radiasiyadan zədələnməyə zərbə dalğasının və işıq şüalanmasının təsir
dairələrindən daha çox məruz qalırlar.
Neytron bombası partlayışının təsirindən mühafizə olunmayan adamlar
partlayış mərkəzindən 800 m-dək məsafədə bir anda, 1600 m-dək məsafədə
partlayışdan bir neçə gün sonra məhv ola, 2000 m məsafədə isə ən təhlükəli
şüa xəstəliyinə tutula bilərlər. Qış vaxtı (rütubətli havada) neytron selinin
zərərli təsir məsafəsi yaydakına nisbətən 1,2 dəfəyədək az olur.
Neytron partlayışı zamanı nüfuzedici radiasiyadan mühafizə nisbətən
çətindir. Partlayış zamanı nüfuzedici radiasiyanın təsir dairəsi eyni güclü
digər nüvə sursatlarının təsir dairəsindən təxminən iki dəfə artıqdır.
Daldanacaqların radiasiyası zəiflətmə əmsalı 1,5-2 dəfə az olduğuna görə,
neytron döyüş sursatından qorunmaq üçün nəzərdə tutulan daldalanacaqda
divar və tavanın qalınlığı adi radiasiya daldalanacağındakından 1,5-2 dəfə
qalın, yəni 130-150 sm olmalıdır.
Sinir iflicedici ZM kimyəvi strukturuna görə fosforlu üzvi maddədir
(FÜM). Belə maddələrə zarin, zoman və V qazı aiddir.
Zarin və zoman rəngsiz (və ya sarımtıl), səciyyəvi iyli mayelərdir. Bu
maddələr üzvi həlledicilərdə, o cümlədən yağlarda və yağaoxşar
maddələrdə yaxşı, suda isə zəif həll olur, havada tez bir zamanda ölümcül
təsir göstərən yüksək konsentrasiyalı buxar törədir..
V qazı suda zəif, üzvi həlledicilərdə, yanacaq, sürtgü materiallarında
yaxşı həll olan rəngsiz mayedir. Rezin-texniki məmulatlara və lak-boyaq
örtükləri yaxşı hopur. Yavaş buxarlandığı üçün (20C-də 10
-3
mq/1) ərazidə
uzun müddət qalır.
V qazı, zoman, zarin davamlı zəhərləyici maddələrdir.
Fosforlu üzvi zəhərli maddələr (FÜZM) tətbiq edilərkən zəhərlənmə,
adətən, maye damcılarının dərini səthinə düşməsi hallarında, yaxud həmin
ZM-in buxarları tənəffüs yollarından keçərkən baş verir.
Ümumzəhərləyici təsirli ZM əsasən tənəffüs üzvlərindən keçib
orqanizmin ən vacib sistemlərinə sürətlə təsir göstərən tezbuxarlanan
kimyəvi birləşmələrdir.
Zəhərləyici maddələrin bu qrupuna sianid turşusu və xlorsian aiddir.
Son vaxtlar sianid turşusu güclü təsirli zəhərli maddələrə aid edildiyi üçün
onun xassələri sonrakı paraqrafda nəzərdən keçiriləcəkdir.
Xlorsian kəskin iyli, sudan ağır, rəngsiz mayedir. Suda məhdud
miqdarda (7%), üzvi həlledicilərdə (spirt, efir) yaxşı həll olur.
Xlorsian
qıcıqlandırıcı təsirə
malikdir. İlk qıcıqlandırma
konsentrasiyası 0,0025 mq/l, güclü yaşaxma və bəbəklərin spazmasına
səbəb olan dözülməz konsentrasiyası 0,06 mq/l-dir. Bundan artıq
konsentrasiyalar orqanizmin ümumi zəhərlənməsi ilə nəticələnir. Xlorsian
davamsız zəhərli maddədir.
Dəridə yaraçıxaran ZM elə zəhərli birləşmələrdir ki, onlar hətta ən cüzi
miqdarda bədənin dəri örtüyünü zədələyə bilir.
Kimyəvi təmiz iprit zəif gənəgərçək iyli, şəffaf, yağlı, rəngiz mayedir.
O, üzvi həlledicilərdə, yağ və yağaoxşar maddələrdə yaxşı, suda xeyli zəif
həll olur. Ərzaq məhsullarına, məsaməli materiallara, boyaq örtüklərinə,
rezin-texniki məmulatlara asanlıqla hopur və onların uzun müddət zəhərli
qalmasına səbəb olur. İprit suda yavaş hidroliz olunur və neytrallaşır
(zəhərsizləşir), qələvilərin təsirindən ipritin hidrolizi sürətlənir. Xlorlu
əhəng, xloraminlər və sulfidlər ipriti tez zəhərsizləşdirir. Bədənin səthinə
düşən iprit damcıları 7 dəqiqədən sonra dərinin alt qatlarına keçir. 20-30
dəqiqə ərzində isə heç bir ağrı hissi törətmədən orqanizmdə tamamilə
sorulur. İprit davamlı zəhərli maddədir.
Boğucu
təsirli
ZM
elə
maddələrə
deyilir
ki,
onlar
xüsusən
ağciyər
toxumalarını
zədələyir,
orqanizmin
digər
toxumalarına
güclü
təsir
göstərmir
.
Boğucu
təsirli
zəhərli
maddələr
qrupuna
fosgen
və
difosgen
aiddir
.
Fosgenin
xassələri
sonrakı
paraqrafda
nəzərdən
keçiriləcəkdir
.
Difosgen
qaynama
temperaturu
128
dərərcə
olan
mayedir,
yavaş
buxarlanır
.
Havadan
7
dəfə
ağırdır
.
Yayda
ərazinin
açıq
yerlərində
1
saata,
meşəlik
yerlərində
isə
bir
neçə
saatadək
zəifləyir
.
Difosgen
suda
həll
olur,
bu
zaman
xlorid
turşusu
və
karbon
qazı
yaratmaqla
parçalanır
.
Difosgen
su
quyularını
zəhərləmir
.
Difosgen
davamsız
zəhərləyici
maddələrə
aiddir
.
Qıcıqlandırıcı ZM Si-Es və adamsit aid edilir.
Adamsit yaşılımtıl rəngli bərk maddədir, suda həll olmur, üzvi
həlledicilərdə, xüsusən qızdırılarkən və asetonda yaxşı həll olur. Yavaş
buxarlanması və pis həll olmasına görə torpağı uzun müddət zəhərləyə
bilər. Suda parçalanmır, qələvi maddələr onun suda hidrolizini
sürətləndirir.
Adamsitin 1,41 mq/l konsentrasiyası olan havada 2 dəqiqə və ya
0,28 mq/l konsentrasiyalı havada 20 dəqiqə qalarkən ölümcül
zəhərlənmə baş verir.
Si-Es suda pis həll olan rəngsiz maddədir. O, spirtdə bir qədər,
asetonda, dioksanda, metilxloriddə, etilasetatda, benzolda isə yaxşı həll
olur. Aerozol şəklində tətbiq olunur.
Si-Es maddəsinin ümumi zəhərliliyi zəifdir, lakin o, qıcıqlandırıcı
təsirə malikdir ki, bu da asqırtıya, öskürəyə, gözlərdən çoxlu yaş
axmasına, tənəffüsün çətinləşməsinə səbəb olur. Bunlardan başqa dəriyə
gicitkən kimi qaşındırıcı təsir göstərir, yüksək konsentrasiyası 0,001-
0,005 mq/l-dir.
Gözyaşardıcı və ya lakrimator (yunanca lakrime - göz yaşı)
maddələr gözlərin, burunun selikli qişalarını qıcıqlandırır, bu isə gözdən
yaş axması, bəbəklərin spazması, burundan güclü selik axması ilə
nəticələnir. Bunlar tərkibində haloid olan üzvi maddələrdir. Belə
maddələrdən əsasları xlorasetofenon və brombenzilsianiddir.
Xlorasetofenon bənövşə və ya meşəgilası iyi verən bərk kristal
maddədir. Üzvi həlledicilərdən yaxşı həll olur. Suda hətta qaynadılarkən
də dağılmır. Müsbət 20C-də buxarlanır, buxarları havadan 5,3 dəfə
ağırdır.
Brombenzilsianid acı, badam iyli, rəngiz, yaxud sarımtıl kristal
maddədir. Suda, demək olar ki, həll olmur, üzvi həlledicilərdə isə yaxşı
həll olur.Suda hidroliz olunmur, torpaqda bir ayadək qala bilər.
Zəhərləyici maddələr, zəhərlənmiş hava ilə nəfəs aldıqda, ZM dəri
üzərinə və selikli qişaya düşdükdə, həmçinin zəhərlənmiş yeyinti
məhsullarından və sudan istifadə etdikdə insanları və heyvanları
zədələyir. Ona görə onların seçilməsi və tətbiqi üsulları yerli şəraitdən,
zəhərləyici maddələrin xassələrindən və qarşıya qoyulmuş məqsəddən
asılı olaraq müxtəlif ola bilər.
Kimyəvi silah təyyarə bombalarında, top güllələrində, maye çiləyə
bilən təyyarə cihazlarında və müxtəlif tərtibatlarda, habelə buxar və
aerozol (tüstü, duman) şəklində tətbiq edilə bilər. Bu halda zəhərləyici
maddələr küləyin istiqamətində on kilometrlərlə məsafəyə yayıla bilən
zəhərli bulud yaradır.
Havanın zəhərlənmə təhlükəsinin dərəcəsi ZM-in qatılığı və mühafizə
olunmayan adamın zədələndiyi vaxtla müəyyən edilir.
Güclü təsirli zəhərləyici maddələr (GTZM)
(Qəza təhlükəli kimyəvi maddələr (QTKM)
Güclü təsirli zəhərli maddələrin saxlandıqları tutarlardan və
qablardan kənara axması - həm dinc dövrdə qəzalar nəticəsində, həm də
müharibə vaxtı nüvə partlayışının zərbə dalğasından, adi basqın
vasitələrinin birbaşa təsirindən və ya təxribatlar yolu ilə GTZM
avadanlığının dağıdılması nəticəsində baş verə bilər.
Beləliklə, düşmənin nüvə və ya adi silahla havadan zərbələri
nəticəsində yaranan qəzalar zamanı kimyəvi obyektlərdə GTZM-in
ətrafa yayılması (axması) mümkündür. Belə hallarda ikincili zədələnmə
ocaqları yaranır.
Ammonyak boğucu, kəskin naşatır iyli, rəngsiz qazdır, dadı çox
acıdır, havadan yüngüldür. Ammonyak yuxarı tənəffüs yollarına və
gözlərə qıcıqlandırıcı təsir göstərir. Onun yüksək konsentrasiyaları
gözlərdə ağrıya və güclü yaşaxmaya, təngənəfəsliyə, kəskin öskürməyə,
başgicəllənməsinə, mədə ağrılarına, qusmaya səbəb olur. Susuz, saf
maye ammonyak dəridə ağır yanıqlar törədir, çünki o, nəinki qələvi kimi,
həm də yüksək buxarlandırma hərarətinə malik dondurucu maddə kimi
təsir göstərir. Ammonyakı zərərsizləşdirmək üçün 1/20 nisbətində sudan
istifadə edilir.
Güclü təsirli zəhərləyici maddələr (GTZM)
(Qəza təhlükəli kimyəvi maddələr (QTKM)
Xlor kəskin boğucu iyli, göyümtül-sarı qazdır. Havadan 2,5
dəfə ağırdır. Xlor yuxarı tənəffüs yollarına kəskin qıcıqlandırıcı
təsir göstərir, yüksək konsentrasiyalarda təsir zamanı dərhal
ağciyər ödemi (şiş) inkişaf edir. Xloru neytrallaşdırmaq üçün
1/120 nisbətində sudan istifadə olunur.
Saf xlorpikrin kəskin iyli, rəngsiz, yağlı mayedir. Xlorpikrin
buxarkları gözlərin selikli qişalarını, ağciyərləri güclü surətdə,
yuxarı nəfəs yollarını azacıq qıcıqlandırır. Ümumi zəhərlıyici
təsirə də (xüsusən, kapillyar damarlara) malikdir.
Sianid turşusu rəngsiz, şəffaf mayedir. Acı badam iyinə bənzər
bihuşedici iyi var. Sianid turşusunun buxarları ilə nəfəs alarkən, o,
dəri səthindən sorulmaqla və qida yolları ilə birbaşa daxilə keçərək
zəhərlənmələrə səbəb olur.
Güclü təsirli zəhərləyici maddələr (GTZM)
(Qəza təhlükəli kimyəvi maddələr (QTKM)
Fosgen çürük ot iyi verən rəngsiz qazdır. Fosgen torpağı,
texnikanı, avadanlığı zəhərləyə bilmir. Fosgen buxarları ilə nəfəs
alarkən ağciyərlərin spesifik zəhərlənməsi baş verir. Bundan başqa o,
gözlərə və selikli qişalara zəif qıcıqlandırıcı təsir göstərir, dəriyə təsir
etmir.
Kimyəvi silah tətbiq olunan və GTZM dağılan ərazilərdə kimyəvi
zəhərlənmə ocağı yaranır. Kimyəvi zəhərlənmə ocağı o əraziyə
deyilir ki, orada ZM və ya GTZM –in təsiri nəticəsində əhalinin,
heyvanların və bitkilərin zədələnməsi baş verir. Kimyəvi zəhərlənmə
ocağının ölçüləri zəhərləyici maddələrin işlədilməsi miqyasında,
onların növündən, tətbiq edilmə üsulundan, meteroloji şəraitdən və
yerin relyefindən asılı olur. Kimyəvi zəhərlənmə ocağı iki zonaya-
ZM ilə bilavasitə zəhırlının əsas zonaya və ZM –in buxar və ya
aerozolları yayılan ikinci zonaya ayrılır.
GTZM-dən mühafizə olunmaq üçün sənaye əlehqazlarından və
xüsusi respiratorlardan istifadə olunur.
Bakterioloji (bioloji) silah.
Bakterioloji silah (BS) kütləvi qırğın silahlarının bir növüdür. BS
bakterial vasitələrə və onları tətbiq etmək üçün işlədilən döyüş sursatına,
cihaz və tərtibatlara deyilir. Bakterioloji silahın (BS) əsasını xəstəlik
törədən mikroblar və onlardan alınan zəhər-toksinlər təşkil edir.
Bakterioloji vasitələrin insanlara və bitkilərə zədələyici təsiri bir sıra fərdi
xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilir. Onların hətta çox kiçik dozaları belə,
yolxucu xəstəlik törədir, yaxud insanları və heyvanları zəhərləyə bilir. Bir
çox xəstəliklər xəstə adamdan sağlam adama keçir, insanlar və heyvanlar
arasında tez yayılır. Xəstəliktörədən mikroblar və toksinlər müəyyən müddət
xarici mühitdə və ya yoluxmuş həşəratlarda, gənələrdə, gəmiricilərdə qala
bilər.
Bakterioloji (bioloji) silah.
Düşmən bakterioloji vasitələri təyyarə bombaları, top güllələri, raketlər,
habelə içərisinə maye, yaxud quru halda mikrob və zəhər qatışığı (reseptur)
doldurulmuş xüsusi konteyner və cihazlarda ata bilər.
Xəstəliyin yayılmasının ən sadə və təsirli üsullarından biri havanın
yoluxmasıdır. İçərisində bakterioloji vasitələr olan hərbi sursat havada
duman və ya tüstüşəkilli aerozol buludu yaradır. Onun zədələyici təsiri tətbiq
edilən xəstəliktörədicidən, ərazinin relyefindəən meteroloji şəraitindən və s.
aslıdır.
İnsanlar və heyvanlar təkcə bakterioloji vasitələrin tətbiq edildiyi zaman
deyil, buluddan ayrılmış aerozol hissəciklərinin öz zədələyici
xüsusiyyətlərini saxlaya bildiyi vaxtdan asılı olaraq, bir neçə saat, gün, həftə,
hətta ay müddətində də zədələnə bilər.
Bakterioloji silahın tətbiqi nəticəsində bioloji zədələnmə ocağı yarana
bilər. Bioloji zədələnmə ocağı o əraziyə deyilir ki, orada bioloji silahın
tətbiqi nəticəsində insan, heyvan və bitki tələfatı olsun. Bioloji zədələnmə
ocağı yaranan yerdə karantin və observasiya rejimləri tıtbiq olunur.
Yolxucu xəstəlik yayan həşaratlar bir yerdən başqa yerə keçdikləri üçün
bakterioloji yoluxmanın ilk sərhədləri də genişlənir və deməli, yolxucu
xəstəliklərin yayılma təhlükəsi artır.
Bakterioloji (bioloji) silah.
Bakterioloji hərbi sursat partladıqda boğuq səs eşidilir, ətrafı iri qəlpələr
yayılaraq, torpaq və bitki üzərində damcılar və tozşəkilli maddələr çökür.
Bəzən təyyarələrdən müxtəlif yüklərin-konteynerlərin, torbaların, kisələrin,
bağlamaların atıldığını da müşahidə etmək olar. Yolxucu xəstəlik yayan
həşəratlar tətbiq edildikdə, hərbi sursatın partladığı yerdə əvvəllər təsadüf
edilməyən xeyli miqdarda həşərat və gənə müşahidə edilə bilər. Düşmənin
bakterioloji vasitələr tətbiq etdiyi rayonlarda insanlar arasında epidemiya,
həmçinin mal-qaranın qırılması halları baş verə bilər.
Bunun qarşısını almaq üçün observasiya və karantin təyin edilir.
Observasiya epidemiya ocağında yolxucu xəstəliklərin yayılmasının
qarşısını almaq məqsədilə həyata keçirilən təcridetmə-məhdudlaşdırma və
müalicə profilaktika tədbirləri sistemi deyilir.
Bakterioloji (bioloji) silah.
Düşmənin
bakterioloji
silahının
təsirinə
məruz
qalmış
rayonda
hakimiyyət
orqanları
xüsusi
rejim
karantin
yaradırlar
və
həmin
rayona
gediş
–
gəliş
qadağan
edilir
.
Karantin
dövründə
əhalinin
vəzifəsi
qoyulmuş
qaydaya
ciddi
riayət
etməkdir
.
Yadda
saxlamaq
lazımdır
ki,
bütün
tədbirlər
adamların
həyatını
və
sağlamlığını
mühafizə
etmək
üçün
görülür
.
Karantin
bakterial
yoluxma
ocağını
təcrid
etmək,
xəstəliklərin
yayılmasınım
qarşısını
almaq
və
yoluxmanı
aradan
qaldırmaq
məqsədilə
yerinə
yetirilən
epidemiya
əleyhinə
rejimli
profilaktia
tədbirləri
sistemidir
.
Radioaktiv, kimyəvi zəhərlənmə zonalarında,
bakterial zəhərlənmə ocaqlarında əhalinin davranış
və fəaliyyət qaydaları.
Radioaktiv maddələrlə zəhərlənmiş ərazidə əhalinin mühafizə və
davranış rejimləri radiasiyasının səviyyəsindən asılı olaraq mülki müdafiə
tərəfindən müəyyən edilib elan olunur. Məqsəd adamların təhlükəsiz dozadan
artıq şüalanmaya məruz qalmalarının qarşısını almaqdır. Radiasiyadan
mühafizə rejimi-zəhərli sahədə adamların ardıcıl olaraq əvvəlcə radiasiya
daldanacağından, bundan sonra isə adi binalarda qalması və mühafizə
vasitələri işlətməsi müddətlərini təyin edir.
Zəhərlənmiş sahələrdə qalmağa məcbur olan hallarda adamlar hökmən
fərdi mühafizə vasitələrini işlətməli, 2 saylı radiasiyadan mühafizə dərmanını
(Aİ-2 apteçkasından) içməlidirlər.
Radioaktiv, kimyəvi zəhərlənmə zonalarında,
bakterial zəhərlənmə ocaqlarında əhalinin davranış
və fəaliyyət qaydaları.
Kimyəvi zəhərlənmə ocağında MM qərargahının xüsusi
göstərişi olmadan sığınacaqdan çıxmamaq, sığınacağın
kipliyi pozulan hallarda fərdi aptekçədən antidot dərman
qəbul edəndən
sonra əleyhqaz taxmaq, dərini
qoruyan paltar geymək, açıq yerlərdə
(qurğudan kənarda) qalan hallarda dərhal əleyhqaz
taxmaq, xüsusi qoruyucu paltarlar geymək və
zəhərlənmə ocağından çıxmaq, xüsusi qoruyucu
paltarlar olmadıqda dərhal köynəyin və pencəyin
ətəklərini şalvarın içinə salmaq, şalvarın balaqlarını
topuqda, köynəyin qollarını biləkdə qaytanla bağlayıb
kipləşdirmək, üstdən sintetik və ya rezinli parçadan
plaş geyinmək, zəhərli sahələrdən çıxandan sonra tibbi
müayinədən və tam sanitariya təmizlənməsindən
keçmək lazımdır.
Radioaktiv, kimyəvi zəhərlənmə zonalarında,
bakterial zəhərlənmə ocaqlarında əhalinin davranış
və fəaliyyət qaydaları.
Yoluxucu infeksion xəstəliklər aşkar edilərkən pəncərə və qapı
yerlərini yaxşı kipləşdirmək lazımdır. Yalnız su kəmərindən və şübhə
törətməyən su mənbələrindən istifadə edilməlidir. Qab qacaq
yuyulandan sonra qaynadılmalıdır.
Adamların bir-biri ilə təmasda olması məhdudlaşdırılmalıdır.
Yoluxucu xəstəliyin əlamətləri aşkara çıxan kimi (hərarətin yüksəlməsi,
ürək bulanması, qusma, mədə pozğunluğu) bu barədə dərhal tibb
müəssisəsinə xəbər verilməli, xəstə ayrıca otaqda yerləşdirilməli, yataq
ləvazimatı, qab-qacağı, mebeli dezinfeksiyadan keçirilməlidir.
Xəstə ilə təmasda olan bütün şəxslər tam sanitariya təmizlənməsindən
keçməlidirlər.
Adi qırğın vasitələrinin növləri
Adi qırğın vasitələrindən mühafizə
Son illərdə adi silahların sayının və keyfiyyətinin yüksəlməsi
hesabına inkişaf etmiş ölkələrin döyüş potensialının kəskin artması
qeyd olunmalıdır. Kifayət qədər kütləvi qırğın silahları ehtiyatını
artıran böyük dövlətlər fikirlərini adı silahların istehsalına
yönəltmişlər. Bu silhaların da hədəf alma keyfiyyəti və döyüş
effektliliyinin artmasının kəskin inkişaf nəzərə çarpır. Yeni fiziki
prinsiplər əsasında silahların hazırlanması üzrə intensiv işlər görülür.
son hərbi əməliyyatlardan aydın oldu ki, qərb ölkələrinin ordusunda
daha çox adi qırğın vasitələrinin bir növü olan dəqiq silahlardan
istifadəyə önəm verilməsi konsepsiyası əsas rol oynayır, əsasən də
geniş miqyaslı əməliyatlar həyata keçirmədən uzaq məsafədən idarə
olunmaqla hücumlar həyata keçirilirdi.
Qəlpəli sursatlar
(
kassetli, kürə
formalı və s)
Fuqas döyüş
sursatları
Kumulyativ
döyüş sursatları
Beton (zireh)
dağıdan döyüş
sursatları
Yandırıcı döyüş
sursatları
Həcmli
partlayış döyüş
sursatları
Dəqiq silahlar
Qəlpəli
silahlar əsasən insanları
məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Bu
tip bombaların
ən effektli
sursatlarından biri kürə formalı döyüş
sursatlarıdır. Kassetli döyüş
sursatlarının içərisində kürə formalı
96-640 ədəd bomba yerləşdirilir. Kürə formalı bomba uzunluğu
35sm, diametri
7,5sm olan silindrik gövdədən ibarətdir. Onun
içərisi partlayıcı maddə ilə doldurulub, divarlarına isə 250 ədəd,
kütləsi 0,7-1,0 q olan metal kürəciklər və ya dörbucaqlı metallar
dodurulub. Partlayış zamanı kürəciklər və ya dörbucaqlı metallar
100m
2
ətrafa yayılır və mühafizə olunmamış adamları zədələyirlər.
Yerə çatarkən kasset açılır, bombalar isə 250 min m
2
əraziyə dağılır
və partlayır.
Hərbi və mülki obyektlərin, istehsalat, yaşayış və inzibati
binaların, texnikanın dağıdılması, insanların qətlə yetirilməsi üçün
istifadə olunur.
Adi partlayıcı maddələr partlayarkən yaranan hava dalğası əsas
zərbə faktorudur. Partlayıcı maddənin (trotil, heksogen və onların
qarışığı) ağırlığı 50-200 kq-a qədər olur. Fuqas döyüş sursatları
torpağa keçərək partlayış zamanı torpağı xaricə tullamaqla qıf şəkilli
çuxur əmələ gətirir.
Fuqas döyüş sursatı partlayarkən
partlayış məhsullarının genişlənməsi
və həmin mühitdə zərbə dalğasının
yaranması müşahidə olunur.
Zirehli hədəfləri vurmaq üçün istifadə olunur. Kumulyativ döyüş
sursatının ön hissəsində konus şəkilli boşluq var. Partlayış zamanı
əmələ gələn sıxılmış hava enerjisi 10-15 km/san sürətlə bir nöqtəyə
yığışır, axın vasitəsilə 6000-7000 dərəcə istilik və təzyiq yaradır və
zirehli səthləri dağıdır.
İndiki kumulyativ döyüş sursatları, tank
əleyhinə raket və qumbaralar qalınlığı 400-600
mm zirehli səthləri dağıdır. Onun qəlpələri həmin
səthin arxasında yerləşən adamları (tankın şəxsi
heyətini) məhv edir.
Kumulyativ döyüş sursatları müdafiə olunmaq
üçün müxtəlif materiallı ekranlardan istifadə
olunur. Belə halda axının enerjisi ekranın
dağıdılmasına sərf olunur, əsas konstruksiya isə
salamat qalır.
Bu döyüş sursatları dəmir-beton tikililərin və həmçinin
aerodoromların uçuş enmə zolaqlarının, təyyarə anqarlarının
dağıdılması üçün istifadə olunur
Beton dağıdan bombalar, zədələyici elementləri möhkəm və ağır
qatışıqdan hazırlanmış özəkdən ibarətdir. Sursatın daxilində 2 bomba
kumulyativ və fuqas bombası və 2 detonator yerləşdirilir. Beton səthə
dəydikdə komulyativ sursat detonator vasitəsilə partladılır və
bombanın gövdəsi xaricdə qalır, özək isə betona keçir müəyyən
gecikmə ilə ikinci detonar vasitəsilə fuqas bombası partladılır.
İnsanlar zədələnir, texniki vasitəsiləri isə sıradan çıxarır.
YANDIRICI DÖYÜŞ SURSATLARI
Adi qırğın vasitələrinin bir növü də
yandırıcı silahlardır. İnsanları qətlə yetirmək, bina
və tikililəri, müxtəlif anbarları yanğınla dağıtmaq
üçün istifadə edilir.
Yandırıcı silahların əsasını yandırıcı
maddələr və onları tətbiq etmək üçün vasitələr
təşkil edir.
1.
Yandırıcı maddələrin növləri:
2.
Neft məhsulları əsaslı – Napalmlar;
3.
Metallar əlavə edilmiş - Pirogellər;
4.
Termit və termit əsaslı yandırıcı maddələr;
5.
Ağ və plastik fosfor;
6.
Qələvi metallar və s.
Həcmli partlayış döyüş sursatlarında 200 kq-lıq kassetin
içərisində 3 ədəd 40 kq-lıq çəkili konteyner var. Hər konteynerdə 33
kq-a yaxın maye etilen oksidi yerləşdirilib.
Həcmli partlayış döyüş sursatlarının əsas zərbə faktoru hava
dalğasıdır. Bu sursatlar öz gücünə görə nüvə və adi (fuqas)
bombalarının arasında yer tutur. Hətta partlayış mərkəzindən 100 m
məsafədə belə təzyiq 100 kPa da çata bilər.
Əsas həyata keçirilən tədbirlər:
Mühafizə qurğularında daldalanmaq;
Fərdi mühafizə vasitələrindən
istifadə etmək
İri şəhərlərdən və təhlükəli
sahələrdən əhalinin şəhərdənkənar
təhlükəsiz zonaya köçürmək və s.
Ocaqov H.O.
Nağıyev N.T.
Dostları ilə paylaş: |