Kafedra: halq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya fan: vrach nazaroti tibbiy profilaktika fakulteti

Baholashmezoni:

Maksimalball 15	13-12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6ball
20-16-a`lo	15-12-yaxshi	11-7-o’rta	6-4-qoniqarsiz	3 vaundankam-yomon
100%-86%	85%-73%	72-56%	55%-46%	45% vaundankam

4. Amaliyqism

Sportvajismoniytarbiyabilanshug`ullanuvchilarningjismoniyrivojlanganliginibaholashusullarinianiqlab, korrektsiyagayo’llanmaberish.Mustaqilravishdasamatoskopiyavaantropometriyanio’tkazish. Mustaqilravishdaxulosachiqarish.

5. Malaka, ko’nikmavabilimnitekshirishusullari

- og`zaki;

• 
  yozma;
  
• 
  organayzerlar;
  
• 
  test;
  
• 
  vaziyatlimasalalarechish;
  
• 
  egallanganamaliyko’nikmalarninamoyishetish;
  

5.1.Talabalarbilimi, ko’nikmavamahoratinibaholashdaqo’llaniladigannazoratmezonlari

№	Baho	a`lo	yaxshi	o’rta	qoniqarsiz	yomon
	O’zlashtirish % hisobida	100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% vaundankam
1	Nazariyqism	20-19 ball	18-17 ball	16-15 ball	14-13 ball	12 ball
2	Analitikqism: organayzer	15-14 ball	13-12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6ball
3	Test	15-14 ball	13-12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6ball
4	Amaliyqism	40-34,4-ball	34-28,4ball	28-22ball	21,6-14,8 ball	14,4 ball
5	Nazoratsavollari	10-7,9	7,75-5,6	5,5-4,25	4,1-2,5	2,4 ball

5.2.Joriynazoratnibaholashmezoni.

№	O’zlashtirish %	Baho	Talabaningbilimdarajasi
1	96-100	A`lo «5»	Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi, barchaberilgansavollargato’liqto’g`ijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi. Mavzubo’yichavaziyatlimasalalarniechadi, testsavollarigato’liqvato’g`rijavobberadi. Erkintasavvurgaegabo’lib, kerakbo’lgandao’qituvchibilano’zfikrinialmashaoladi.
2	91-95		Mavzubo’yichao’zfikrinito’liqbayonetadi,barchaberilgansavollargato’liqto’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdafaolqatnashadi, mustaqilmushohadayuritadi. Mavzumohiyatinitushuntiraoladi, erkintasavvurgaegabo’ladi, o’qituvchibilanbemalolfikralmashaoladi.
3.	86-90		Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi. Mavzubo’yichaamaliyishnatijalaribo’yichamustaqiltekshirishbayonnomasinito’ldiradi.
4	81-85	YAxshi «4»	Mavzubo’yichao’zfikrinietarlidarajadabayonetadi, barchaberilgansavollargato’g`rijavobberadi, tahlilqiladivaxulosachiqaradi, ijodiyfikrlaydi, auditoriyadamavzunimuhokamaqilishdaqatnashadi.
5	76-80		Javoblarto’g`ri, ammoto’liqemas, o’qituvchiningqo’shimchasavollaribo’yichakamchiliknito’ldiradi, mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol. Auditoriyadagitopshiriklarnibajarishdakatnashadi.
6.	71-75		Mavzunimuhokamaqilishdaetarlichafaol, ammoxatoliklargayo’lqo’yadi, Auditoriyaishlarinibajarishdaqatnashadi, kerakliyozishlarniamalgaoshiradi.
7.	66-70	Qoniqarli «3»	Javoblar 50% gato’g`ri, ammoberilgansavolningmohiyatinitushunadi; topshiriqlarnibajaraoladi,biroqunda 2-3 xatoliklargayo’lqo’yadi.
8	61-65		Javoblar 50%gato’g`ri, savolmohiyatinihammavaqthamto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarnio’qituvchiyordamidabajaradivashundaham 2-3 taxatogayo’lqo’yadi.
9	55-60		Javoblar 40% gato’g`ri,javobberishdayanglishibketadi, savolmohiyatinihammavaqtto’g`ritushunmaydi, topshiriqlarniboshqatalabayokio’qituvchiyordamidabajaradi.
10	54-30	Qoniqarsiz «2»	40% gachato’g`rijavobberaoladi, javoblaraniqemas, topshiriqlarnibajaraolmaydi. Uyvazifasibajarilmagan.
11	20-30		Amaliymashg`ulotgaqatnashadi, formada, daftaribor. Uygaberilganvazifabajarilmagan.

6. Nazoratsavollari

1.Jismoniyrivojlanishhaqidatushunchabering ?

2.Jismoniyrivojlanganliknibaholashusullarinisanabuting?

3.Standartusuli.

4.Indeksusuli

5.Korrelyatsiyausuli

6.Antropometrik ko’rinish
7.Jismoniyrivojlanishhaqidaxulosa
8.Klinik va paraklinik tekshiruv usullari.
Baholashmezoni:

100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% vaundankam
10-7,9-a`lo	7,75-5,6-yaxshi	5,5-4,25-o’rta	4,1-2,5-qoniqarsiz	2,4 vaundankam-yomon

7.Tavsiyaetilganadabietlar

Asosiy

1.Epifanov V.A., Apanasenko G.L. «Lechebnaya fizkultura i Shifokorebnыy qontrol» M., 1990

Ko’shimchaadabiyotlar

1.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000

2.Popov V.I. CHogovadze V.G. « Fizicheskaya reabilitatsiya» Rostov naDonu 2001

3.EpifanovV.A. “ Lechebnayafizicheskayakultura” M. 2003

4.DubrovskiyV.A. “ Lechebnayafizkultura” M. 2004

5.Lektsionnыe materialы i uchebno-metodicheskie razrabotki

6.Epifanov V.A. «Lechebnaya fizkultura i sportivnaya meditsina» M., 2000

7.Rixsieva O.A. «Massaj» T. 1996

8.EvdokimovaT.A. MilyukovaI.V. Noveyshiyspravochnik“ Lechebnayafizkultura” M. 2004

9.«Meditsinskie osnovы fizicheskogo vospitaniya i formirovaniya zdorovya i garmonichnogo razvitiya detey i podrostkov» prof. Nazirov F.G. prof. Axmedova D.M. prof. Suyumov F.A. dots. Vasilev V.D, prof. Shayxova G.I. Tashkent 2003

10.Karpman V.L. «Serdtse i sport» M., 1999

11.Edvard T. Xouli, B. Don-Frenks « Ro’q ovodstvo instro’q toraozdorovitel-nogo fitnessa» Kiev 2004

12.BetShou “YogafitTreningdlyazdorovya” M. 2005

13.MilyukovaI.V.EvdokimovaT.A. “ Gimnastikadlyadetey” M. 2004

14.A. BokovS. Sergeev “ Yogadlyadetey” M. 2004

15.Epifanov V.A., Moshkov V.N. «Lechebnaya fizkultura (spravochnik)» M.1997

16.M., Aulik I.V. «Opredelenie fizicheskoy rabotosposobnosti v klinike i sporte» M., 1990

17.YUldashev K.YU. «Nemedikamentoznыe metodы lecheniya profilaktiki i meditsinskoy reabilitatsii». Sb. nauch. trudov. T.-1994

18. CHet el adabieti:

TeylorS.B., MillerN.H. “ Basic physiologic principils relatied to

Group exirsise programs” Filadelphiya 1988

Tehaxton L. “ Phithiological and psythological effects of short term exirsise

eddiction on habitual runners.” 1992

19.Internetistochniki:

www.doktor.ru, www. medinfo. home.ml.org

http://www.restart-med.ru

http://www.mirmed.ru

http://micropolarization.narod.ru

http://skolioz.mccinet.ru

http://www.sportpsy.cz

Child in motion /cf/ (Rada Pisot)- http://www.zrs-kp.si/projekti/otrokvgibanju/Otrok%20v%20gibanju.pdf

www. aapmr.org, www.alhealth.com, www.docguide.com, www.healthweb.com, www.acsm.org, www.apta.org, www.sportsmed.org.

www.jphysiol.org, www.physsportmed.com

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASh VAZIRLIGI

TOShKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
“TASDIQLAYMAN

O’quvishlaribo’yichaprorektor

prof. ..........................TeshaevO.R.

“_____”_________________2012 yil
Kafedra:Xalqtibbiyoti, Reabilitologiyavajismoniytarbiya
Fan: Shifokornazorati
TIBBIYPROFILAKTIKAFAKULTETI 3-KURS

TALABALARIUCHUN

YAGONAUSLUBIYTIZIM

MAVZU: “Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqida tushuncha. Shifokor nazoratida qo’llaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalari (Martine, Letunov)”
Mavzusibo’yichaamaliymashg`ulot№5

TA`LIMTEXNOLOGIYASI
Toshkent–2012

Tuzuvchi:Dots.AdыlovSh.K.

kattao’qituvchiMirbabaevaD.B.


O’quvtexnologiyasitasdiqlangan:

kafedrayig`ilishidaprotokol №______ ____________12 y.
Fanningta`lim texnologiyasiToshkenttibbiyotakademiyasiIlmiy-uslubiykengashi“Ichki kasalliklar”sektsiyasida 2012 yil «____»dagi «_____»-sonmajlisbayonibilanma`qullangan.
Rayis: Professor,t.f.d. Karimov M.Sh.


O’quvmashg`ulotidata`limtexnologiyasimodeli

Mavzu№ 5 Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalari (Martine, Letunov).

Ta`lim berish texnologiyasi (amaliy mashg`ulot)

Vaqt: 90 dakika	Talabalarsoni:8-10	Xxxx
O’quv mashg`ulotining shakli va turi	Amaliymashg`ulot
O’quvmashg`ulotiningtuzilishi	1.Kirish qism.. 2. Nazariy qism 3.Analitik qism: -organayzer -Test va vaziyatli masalalarlar 4. Amaliy qism
O’quvmashg`ulotimaqsadi:	Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalarini (Martine, Letunov) o’rgatish.
Talababilishikerak:	Insonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnio’rganish. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarnio’tkazish. YUrak-qontomirsistemasiningasosiyjavobreaktsiyasinifarqlash.
Talababajaraolishilozim:	Arteriyalqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlash. Spirografiyao’tkazish.Funktsionalsinamalarnito’g`ribajaraolish. O’tkazilganfunktsionalsinamalarorganizmdagijavobreaktsiyasinio’rganish.

Pedagogikvazifalar: Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatihaqidatushuncha. Shifokornazoratidakullaniladiganfunktsionalsinamalar. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalarini (Martine, Letunov) o’rgatish.	O’quvfaoliyatinatijalari: Arteriyalqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlash. Spirografiyao’tkazish.Funktsionalsinamalarnito’g`ribajaraolish. O’tkazilganfunktsionalsinamalarniorganizmdagijavobreaktsiyasinifarqlash.Insonningfunktsionalholatini (IFX) baholashnio’rganish. Funktsionalholatibo’yichabaholanadigansinamalarnito’liqbilish. YUrak-qontomirsistemasiningasosiyjavobreaktsiyasinianiqbilish.
Ta`limusullari	Ma`ruza, aqliyhujum, hikoya, namoyish, amaliyishusuli, kitobbilanishlash, suhbat, ta`limiyo’yin, organayzer.
Ta`limshakli	Jamoaviy, guruhlardaishlash («Birgalikdao’qiymiz», «O’ylang-Juftlikdaishlang-Fikralmashing»), yakkatartibli
Ta`limvositalari	Doska-stend, yozuv taxtasi, eslatma, nazorat varag`i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli masalalar, mavzuga oid bemorlar
Ta`limberishsharoiti	Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan, guruhli shakllarda ishlashga mo’ljallangan xonalar (shifokor nazorati kabineti, tonometr, fonendoskopvaboshqalar.)
Monitoringvabaholash	Og`zakiso’rov: tezkor-so’rov,yozmaso’rov: test

O’quvmashg`ulotiningtexnologikharitasi

Ish bosqichlari va vaqti (90 dakika)	Faoliyat
	ta`limberuvchi	ta`limoluvchilar
1-bosqich. 5 daqiqa 15 daqiqa	Nazariyqism 1.1. Daftarlar va davomatnitekshirish 1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan natijalarni etkazadi. Mashg`ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.3. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro’yxatini aytadi (ilova №.8) 1.4. O’quv mashg`ulotida o’quv ishlarini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (ilova№6)	Tinglaydilar, yozib oladilar. Aniqlashtiradi-lar, savollarberadilar
2-bosqich. 5daqiqa 10 daqiqa 10daqiqa 15 daqiqa	Analitikqism 2.1. Tezkor-so’rov/ savol-javob/ aqliy hujum orqali bilimlarni faollashtiradi. 2.2. Amaliy mashg`ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq ta`lim jarayonini tashkil etish bo’yicha harakatlar tartibini bayon qiladi («Aylanma stol ishbilarmon uyini) (ilova №3) 2.3. Klaster va kontseptual jadval organayzerlarni ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga ajratadi (ilova №4) 2.4.Tanafus 2.5.Talabalargamavzunio’zlashtirishuchunbelgilanganko’rgazmaliqurollar ( testvavaziyatlimasala, kompyuterdasturlari, )nitaqdimetish, ulardanfoydalanishbo’yichako’rsatmalarvatushuntirishberish(ilova №4)	Javob beradilar YOzadilar. Guruhlarda ishlaydilar, taqdimotqiladilar vabosh.
3-bosqich. 10daqiqa 5daqiqa 10 daqiqa 5daqiqa	Amaliyqism 3.1. Amaliy ko’nikmalarni bajarish (ilova№5) 3.2.Mavzu bo’yicha yakun qiladi, qilingan ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e`tiborini qaratadi. 3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o’quv mashg`ulotining maqsadga erishish darajasini tahlil qiladi. Qontrol savollar taxlli (ilova №7) 3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uningbaholashmezonlarinietkazadi	Amaliy kunikmalarni bajaradilar O’z-o’zini, o’zaro baholashni o’tkazadilar. Savolberadilar Topshiriqniyozadilar

1.Kirish
1.1. Mashg`ulotnio’tkazishjoyivajihozlanishi
Maxsustexnikavositalaribilanjihozlangan, guruhlishakllardaishlashgamo’ljallanganxonalar (shifokornazoratikabineti, tonometr, fonendoskopvaboshqalar.)
1.2. Motivatsiya
Jismoniytarbiyavasportbilanshug`ullanuvchilarningfunktsionalholatini, shifokornazoratidaqo’llaniladiganfunktsionalsinamalarniyaxshibilishi. YUrak-qontomirsistemasiningfunktsionalsinamalarini (Martine, Letunov) to’g`rio’kazaolishi, arteriyalqonbosimo’lchashvatomirurishsoninianiqlashikattaahamiyatgaegadir. Talabatomonidano’zlashtirilganbilimvaamaliyko’nikmalarunikelajakdao’zmutaxassislikamaliyotidaishonchbilanqo’llashimkoniyatiniberadi.

1.3. Fanlararovafanlarichraaloqalar


Sporttibbiyotifanibo’yichata`limberishvertikalintegratsiyabo’yichanormalanatomiya, normalvapatologikfiziologiya, ichkikasalliklarpropedevtikasi, gorizontalintegratsiyabo’yichafakultativvagospitalterapiya, travmatologiyavaortopediya, jismoniytarbiyavaShJTfanlaribilanuzviybog`langan

2. Nazariyqism

2.1. MASHG`ULOTNINGQISQACHAMAZMUNI
Insonningishfaoliyatidafunktsionalproba, testlarningaxamiyatiko’pqirralikdir. Sportamaliyotidaularspotchinifunktsionalimqoniyatlarini, zaxirasinivaturlixiltizimlarinimoslashishinio’zigaxosliginibaholashgaimqoniyatyaratadi. Buxammasisportchinimusobaqadamuvafaqiyatliqatnashishi, texnikbilimvataktikrejalariniamalgaoshirishuchunasosbo’libxizmatqiladi. Shifokorlarni klinik ishida funktsional proba, organizmni yashirin patologiyasini, realibilitatsiya dasturlarini qullash samaradorligini, nogironlik darajasini aniqlash uchun foydalaniladi. Optimal funktsinal holatlar dispetcher, qonchi, o’rmon kesuvchi, qonveer ishlab chiqarish ishchilari, student va boshqa ijtimoyi guruh a`zolarining samarali ishlashlari uchun katta axamiyatga ega. Turli xil sport turlari, mexnit faoliyatida xam aloxida tizim va organizmga mos talablar qo’yiladi, ularni aniqlash uchun mos funktsional probalar va testlardan foydalaniladi.

Martinesinamasinimaqsadi: yurak-qontomirsistemasinifunktsionalholatinianiqlashuchun. Shifokornazoratigakelgansportchi 2-3 daqiqadamolvoladi. Keyinchapqo’ligatanometrmanjetitaqiladivaarterialbosimo’lchaniladi , keyinesapulshar10sekundastabillashgunchao’lchanadi(birxilson3martaketma-ketqaytarilguncha).So’ngtanometrmanjetiqo’ldanechilmaysportchiga 30 sek. davomida 20 martato’liqo’tirib- turishibuyuriladi.O’tirishvaqtidaqo’llarinioldingako’taradi. Bajarilibbo’linganidanso’ng,tekshiriluvchijoyigatezlikbilano’tiraditiklanishdavriningbirinchiminutidabirinchi- 10sek. pulso’lchanadiva 50 sek. arterialbosimo’lchashgaketadi.Shunaqaqilib 3martaxammanarsatakrorlanadi (arterialbosimvapulso’lchash). Ko’rsatqichlarmaxsusjadvalgayoziladivao’rganilib,xulosaqilinadi.Businamayordamidayurak-qontomirsistemasitomonidanberilayotganjismoniyyuklamagaquyidagi 5 xiljavobreaktsiyatiplarianiqlanadi: 1-normotonik; 2- gipotonik; 3- gipertonik; 4- distonik; 5- maksimalqonbosiminipog`onasimonko’tarilishi.

Letunovsinamasimaqsadi:sportchiorganizminingtezkorishbajarishgavachidamlikkamoslashuvinibaholashuchunqo’llaniladi.Sinamanibajarishdquyidagi 3 tabosqichketma-ketlikdaqo’llaniladi: 1)30sekunddavomida 20martao’tirib-turish. 2) 3minutdanso’ngto’rganjoyida 15 sekunddavomidamaksimaltempdayugurish.3) 4minutdanso’ng 3minutdavomidaturganjoyida 180 qadam/mintezligidayugurish. Harbiryuklamadankeyinqonbosimivayurakqisqarishsoniyuklamalaroralig`idagidamolishvaqtida(3minut, 4minutva 5minut) belgilabboriladi.

Funktsionalprobalar, testlar. Bu turli xildagi quzg`atuvchi ta`sirlardir. Ular jismoniy zo’riqish (JZ), manipulyatsiya va boshqa vositalar sifatida (nafas olish va chiqarishda ushlab turish, tana holatini o’zgartirish, kuchlanish, dorivor prepatarlar,13/ ovqat qo’shimchalari, sovuq ta`sir, yurak bo’lmachalarini elektrostimulyatsiyasi,tarkibida turli xil O₂, SO mavjud bo’lgan havo arashlamalari va b.) bo’lishi mumkin.

Jismoniy zo’riqishli probalar. Ular bir, ikki va uch onli bo’lishi mumkin. Bir onli proba insonga 20ta o’tirib turishli zo’riqishni proba qilib, u organizmni zo’riqishga reaktsiyasini analiz qilishga imqon beradi. Agar 20ta o’tirib turishli zo’riqishni 2 marotaba, ular orasida interval 3minutdan bajarilsa – proba ikki onli hisoblanadi. Funktsional holatni baholash uchun imqoniyatini kengroq, chunki ikkinchi zo’riqishdan so’ng organizm va tizimni bu zo’riqishga moslashishini baholash mumkin. Uch onli probaga Letunova probasi kiradi. U 20 ta o’tirib turishdan, maksimal tempdagi 15 sek yugurishdan va 180 qadam minutiga bo’lgan 3minut yugurishdan iborat.

YUrak qisqarish chastotasini manfiy fazasi bo’yicha funktsional sinfni aniqlash.

YUQCHni manfiy fazasi shunday tavsiflanadiki, dozalangan JZ bajargandan so’ng2-3 minut dam olish intervalida hisobga olingan yurak qisqarishini qiymati boshlang`ich kattalikdan kam bo’ladi. Maksimal O<sub>2</sub> iste`moli(MKI), RWS, Garvard step test ma`lumoti bo’yicha funktsional holatlarni o’rganish keng an`anaga aylangan, organ va tizimlarni jismoniy ish bajarishi va mobilizatsiyasi xaqida tushuncha beradi. Jismoniy zo’riqishdan keyin va zo’riqish paytidagi metobolizm jarayoni, bajarilayotgan ish turiga va quvvatiga, shaxsni funktsional holatiga, oziqlanish tavsifiga bog`liq bo’ladi.

YUQS manfiy fazasi bo’yicha funktsional sinfni baholash metodikasi tekshiriluvchida qancha katta jismoniy zo’riqishda YUQSni manfiy fazasi aniqlansa uning funktsional sinfi shuncha yuqori degan fikrga asoslanadi. Test bajarilashidan oldin 1minut davomida YUQS o’lchanadi. Dozalangan yuklanish 3,5,10,15 va 20 ta o’tirib turishdan iborat. Ularni bajarishda oyoqlar elka kengligida, o’rtacha tempda o’tirishda, qo’llar oldinga chuziladi, turishda qo’llar tushiriladi. Agar YUQS ni manfiy fazasi 3ta o’tirib turishdan so’ng 2-3 minutda aniqlansa tekshiriluvchining funktsional sinfi yomon deb hisoblanadi. Agar YUQSni manfiy fazvsi 5,10,15,20 ta o’tirib turishdan so’ng bo’lsa, tekshiriluvchining funktsional sinfi yomon, qoniqarli, yaxshi, a`lo bo’lishi bilan tavsiflanadi. 4 jadvalda jismoniy yuklamadan keyingi YUQS sxemasi ko’rsatilgan.

YUQS ni manfiy fazasini funktsional sinfini baholash.

Funktsionalsinf	I Judayomon	II yomon	III Qoniqarli	IV YAxshi	V A`lo	YUQSniyozishvaqti
O’tiribturishsoni	3	5	10	15	20
Nisbatan tinch to’rgan holatda YUQS=74zarba/min	75	78	75	96		Birinchiminut
	73	70	71	76		2-3 minutgacha

Martini-Kushelevskiy probasi (20 ta o’tirib turish bilan) yuklamaga yurak-qon tizimini reaktsiya turlari.

70 yillik davrga ega bo’lsa xam, probada o’zini oson o’tkazilishi, shaxsga ta`sir qilish, giper va gipotenziv reaktsiyalarga yondashuvchanligi tekshiriluvchilarda rostlagich mexanizmlarini buzilishi boshqa funktsional og`ishlar bo’lishi bilan o’zgartirgani yo’q.

20 ta o’tirib turishdagi YUQTgi ko’rsatgichlar 3-4 chi jadvalda ko’rsatilgan. YUQS nisbatan tinch holatda 10 sekund vaqt ichida 3 ta bir xil yoki farqi 1-2 zarbaga teng ko’rsatgich bo’lganda belgilanadi. Qon bosimi 2 marta o’lchanadi. O’rtacha tempda 20 ta o’tirib turishdan so’ng, birinchi 10 sekund tiklanish bo’lib, YUQS sanaladi. So’ng qon bosimi o’lchanadi. Qon bosimini yozib bo’lgandan so’ng , qolgan 1chi minutda YUQS qayta yoziladi. Ikkinchi va qolgan tiklanuvchi minutlarda YUQS vaqqon bosimini belgilash oldingidek olib boriladi. YUQT ni ko’rsatgichlari tiklanish davrigacha yozib boriladi, lekin tiklanish davri 5 minutdan oshmasligi kerak. YOzib borish tugugandan so’ng bajarilgan yuklamalarni YUQTga ta`siri aniqlanadi. Jismoniy zo’riqishga qon tomir tizimini reaktsiya tipi.Sistolik qon bosimi, diastolik qon bosimi, puls bosimini o’zgarishi va shuningdek tiklanish vaqtini jismoniy yuklamada yurak qon tomir tizimiga bog`liq YUQS 5 ta tur reaktsiyasi mavjud.

Normotonik tipi. Bajarilgan ishga YUQSni va puls bosimini (PB) baland tomonga bir yunalishda, adekvat intensivlikda o’zgarishi. Faol mushaklardagi qon bilan ta`minlanishi, yurakni qon otishiga va shuningdek YUQSga bog`liq. Foiz hisobida bu ko’rsatgichlar 20-60% tashkil qiladi. Normotonik turdagilarni tinch to’rgan holatidagi chidamlilik koeffitsienti, tiklanish davrining 1chi minutidan chidamlilik koeffitsientidan 3-5 birlik ortiq farqqilmasligi kerak. YUQT tizimini tiklanish davri 2-3 minut hisoblanadi.

20ta o’tirib turish probasidan keyingi YUQSni ko’rsatkichlarini sxemasi.

4-jadval.

Sek/Min	1'	2'	3'	4'	5'
10''	18	15	12
20''
30''
40''
50''
60''	15	13	12
Qonbosimi	148/75	129/70	118/72

YUQS (birinchivarianti) 12, 12, 12

YUQS (ikkinchivarianti) 12, 13, 12, 13.

Qon bosimi 122/74; 119/72 mm s.u.

Reaktsiya tipini baholashni asosiy kriteriyalari.

• 
  birinchi 10 sekund davomida YUQS ni ortishini tiklanishi 50 %
  
• 
  sistolikqonbosimini 29% ortishi
  
• 
  distolikqonbosimini 0%gaortishi
  
• 
  PBni 55%gaortishi
  

YUQSnitiklanishvaqti 3 min. QBvaYUQSnidinamikasiniko’rsatkichlarinitiklanishdavrini 1-chiminutidahisoblanadi.

Reaktsiya tiplarini baholashni qo’shimcha kriteriyalari.

CHidamlilik koeffitsienti (CHK) 3ta gemodinamik ko’rsatkichlar bittaga kargan formula bilan hisoblanadi.

CHK=(YUQS/PB)*10. chidamlilik koefitsienti oshgan sari YUQS funktsiyasini samaradorligi pasayadi. CHK=15,3; CHK₁=14,8 - CHK nisbiy tinch to’rganda va tiklanishni birinchi minutidagi qiymatlari. CHKni aniqlash uchun YUQSni tiklanish davrini 1chi 10 sekundida aniqlanadi va uni 1 minutda o’tkaziladi.

Astenik tipi bu reaktsiya tipida YUQS ni 100 va undan yuqori foizga ortadi. YUQSni mushak ishiga ko’nikish CHSS hisobiga amalga oshiriladi.chidamlilik koefitsienti tinch holatdagi ko’rsatgichlarga taqoslaganda 9 va undan ortiq birlikka ortadi. Tiklanish davri 5 minut.

Distonik tipi. Jismoniy ishdan keyin, auskultatsiyada diastolik qon bosimi yo’qolmaydi, «doimiy ton fenomeni» paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Distonik tip reaktsiyasini 2 ta varianti farqlanadi. Fiziologik – dinamik ishdan keyin, katta guruhdagi mushaklarda, tekshiriluvchini salomatligini funktsional holatidan qat`iy nazar maksimal va submaksimal quvvatni paydo bo’lishi. Fiziologik distonik tipni davomiyligi 1-2 minut. Ikkinchi variantda bu – patologik distonik tip. Distonik ton 2 minutdan ortiq davom etadi, so’ng asta sekin minimal qon bosimi aniqlanadi. Minimal qon bosimini tula tiklanish uchun 4 minut kerak bo’ladi. Dinamik ish organizmni zo’riqishda, surunkali infektsiyali shaxslarda uchraydi.

Pilapoyasimon tip. Bu ko’proq yuklamalarni tezlik bilan bajarilganda kuzatiladi. Masalan 15 sekund davomida maksimal tempda yugurish. Bu jismoniy ish jarayonida va organizmni zo’riqishi holatida qonni taqsimlanishiga javobgar mexanizmni buzilishi bilan tushuntiriladi. Boshqa tiplardan farqliroq ularda tiklanish jarayoni 1-chi minutga nisbatan sistolik qon bosimini 2-chi ba`zan 3-chi minutida ochilishi kuzatiladi.

Gipertenziv tip. Bir necha turlari mavjud: kardial, tomirli, aralash.

Kardial komponentli gipertenziv tip, sistolik qon bosimini odatdagi xolidan 60 va undan yuqori % larga ko’tariladi. 20 ta o’tirib turish yuklamasida sistolik qon bosimi 160 mm s.u.ga etadi. Ba`zan qon aylanishini giper kinetik tipi bilan birlashadi. TN va mashg`ulot metodikasiga amal qilmagan og`ir atletika, kulturizmda uspirinlarda , atletik gimnastika bilan shug`ullanuvchilarda kuzatiladi. Qolgan YUQSni reaktsiya tiplari, tiklanish vaqtidan tashqari normotonik reaktsiya tipiga kiradi.

Tomir komponentli gipertenziv tip minimal qon bosimi 90 mm s.u. dan oshishi bilan tavsiflanadi. Bu holat o’rta va qari yoshlarda pereferik tomirlarda organiq o’zgarishlar(ateroskleroz) kuzutiladi. Sportsmenlara tomir komponentli gipertenziya simpatik nerv tizimini quzg`alishi, adrenoretseptorlar va katta xolominlarga sezuvchanlik natijasida bo’lishi mumkin

Aralash komponentli gipertenziv tip . 20 marta o’tirib turishda, xam minimal xam maksimal qon bosimini birdaniga sportchilarda surunkali zo’riqishda, mashg`ulot rejimini buzilishda kuzatiladi.