Kamolov sultonbek umumiy psixologiya fanidan

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
SIRTQI BO’LIM 
PISIXOLOGIYA YO’NALISHI 
2-KURS 22-39 GURUX TALABASI 
KAMOLOV SULTONBEK
UMUMIY PSIXOLOGIYA FANIDAN 

MUSTAQIL IShI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Farg’ona – 2023
 

---

 
 
MAVZU: SHAXSNING IRODAVIY SIFATLARI 
 
REJA: 
1. Shaxsning irodaviy sifatlari. Ularning klassifikatsiyasi. Irodaviy 
sifatlarning tuzilishi. Ixtiyoriy reaksiyalarning kelib chiqishi. 
2. Irodaviy xulq-atvorning ontogenetik xususiyatlari. 
3. Shaxsning irodaviy sifatlari rivojlanishi. 

---

MOTIVLAR KURASHI - qaror qabul qilish bilan bog‘liq irodaviy harakatlar bosqichi 
IRODAVIY ZO‘R BERISH - irodaviy xarakatlarning sub’ektiv komponenti bo‘lib, 
kuchli kechinmalarni kechinishi. 
IRODA - psixik aks ettirish jarayonlaridan bo‘lib, bu tashqi yoki ichki to‘siqlarni yengish 
bilan bog‘liq harakatlarni tanlash qobiliyatida namoyon bo‘ladi. 
IMPULSIV HARAKATLAR - ixtiyorsiz bajariladigan va ong bilan yetarli darajada 
nazorat qilinmaydigan ish harakatlar. 
QAROR QABUL QILISH - masalani hal qilish, yechish variantlaridan, usullaridan 
birini tanlash. 
IRODA KUCHI - maqsadga erishish irodaviy zo‘r berishning zaruriy darajasi (qatiylik, 
uddaburonlik va h.k.) 
Shaxsning irodaviy sifatlari. Ularning klassifikatsiyasi. Irodaviy sifatlarning 
tuzilishi. Ixtiyoriy reaksiyalarning kelib chiqishi. 
Kishining irodaviy sifatlari ya'ni iroda kuchi, mustaqilligi jihatidan ayrim 
hollarda turlicha namoyon bo’ladi. Irodaviy sifatlarning klassifikasiyasi sxema 
tarzida quyidagicha ifodalanadi. 
Har bir kishida irodaning ayrim sifatlari umr bo’yi mustahkamlanib, shu 
odamning xususiy sifatlari (ya'ni doimiy xislatlari) bo’lib qolishi mumkin. 
Shaxsning bu o’ziga xos xususiyatlari xarakter xislatlari deb ataladi. Har bir 
kishidagi biron bir irodaviy sifatlarning har qanday namoyon bo’lishi shu kishi 
xarakterining xislati bo’lavermaydi. 
Ayrim hollarda hatto tasodifiy ravishda kishi kuchli iroda ko’rsatishi mumkin, 

---

ayrim hollarda mazkur kishining irodasi, umuman kuchli iroda kuchi shu kishi 
xarakterining xislati ekanligidan dalolat beravermaydi. Bu kishining irodasi kuchli 
deb aytish uchun uning iroda kuchini bir marta emas, bir necha marotaba namoyon 
qilganini bilmoq kerak. 
Kishining xarakterini ta'riflaganimizda falon kishi dadillik qildi, rost gapirdi 
demasdan, balki bu odam dadil, rostgo’y, to’g’riso’z deb ataymiz. Buning ma'nosi 
shuki dadillik va rostgo’ylik, to’g’riso’zlik shu odamning xususiyatlaridir, xarakter 
xislatlaridir, tegishli sharoitda bu kishi dadillik, rostgo’ylik, to’g’riso’zlik 
xislatlariga ega ekanligini namoyon qildi deb aytamiz. Kishi xarakterini, 
xislatlarini bilib olgach, uning biron ish-harakatda qanday yo’l tutishini ancha aniq 
bilib olamiz, oldindan aytib bera olamiz. 
Intizomlilik 
Irodaviy sifatlar 
Maqsadga intiluvchanlik 
Tashabbuskorlik 
Dadillik 
Qat'iyatlik 
Printsipiallik 
Mustaqillik 
O'zini tuta bilish 
Matonatlilik 
Iroda kuchi va xarakter qat'iyati. Iroda ma'lum kuch bilan yuzaga chiqadi: 
ba'zi hollarda kishining irodasi kuchli sur'atda namoyon bo’lsa, boshqa hollarda 
kuchsiz namoyon bo’ladi. 

---

Iroda kuchi irodaning muhim sifatidir. Iroda kuchining turli darajasi 
irodaviy jarayonning hamma bosqichlarida ko’rinadi. Iroda kuchi avvalo 
ehtiyojlarni his qilishda va intilishda ko’rinadi, biz kuchli hamda kuchsiz 
intilishlarni, kuchli hamda kuchsiz hohishlarni farq qilamiz. 
Iroda kuchi ravshan va aniq maqsad qo’yishda, shuningdek mazkur maqsadga 
yetishishga yordam beradigan yo’l, vosita va usullarni ochiq tasavvur qilishda 
namoyon bo’ladi. Bu ochiq ravshanlik darajasi esa kishining turmush tajribasiga, 
bilimiga va umumiy saviyasiga bog’liq. Aniq maqsad qo’yishda inson tafakkuri va 
ayniqsa real xayollar (fantaziya)ning taraqqiy etishi xususiyatlari katta rol' 
o’ynaydi. 
Iroda kuchi tezlik bilan qarorga kela olishda va qarorni mustahkamligida, 
sabotlilikda ko’rinadi. Yuksak g’oyaviy tamoyillarga asoslangan oqilona qat'iyatlik 
va sabotlik kuchli iroda belgilaridandir. Qat'iyatsizlik ikkilanish, qabul qilingan 
qarorning bajarilishiga shubha bilan qarash va sabotsizlik kuchsiz iroda 
belgilaridandir. 
Iroda kuchi jasorat deb ataladigan dadillikda ayniqsa ravshan ko’rinadi. 
Jasorat kishining shunday holatiki, bunda kishi tez qarorga keladi va uni bajarishga 
ahd qiladi. Hatto salomatligini va hayotini xavf ostida qoldirishi mumkinligi 
hayoliga ham kelmaydi. Jasorat kishining boshqa kishilarga emas, balki o’ziga 
bergan amridir. Kishi axloqiy burchining talabiga ko’ra, buyuk maqsadga erishish 
uchun bir zumda hayot bilan o’limdan birini tanlab olsa, bunday jasorat iroda kuchi 
ekanligini ko’rsatadi. 
Jasorat shunday qarorki, u go’yo ish-harakatga aylanadi. Bu ish-harakat esa 
kuchli zo’r berishni talab qiladi. Xarakter xislati bo’lgan dadillikda odamning 

---

qanchalik puxta o’ylab ish ko’rishiga qarab, bu dadillik maxsus tusga kiradi. 
Puxta o’ylab ish ko’rishni o’zi yuksak g’oyaviylikka va kishining axloqiy 
tamoyillariga asoslangan taqdirda ijobiy xislat hisoblanadi. O’ylab, shoshmasdan 
bir qarorga keladigan kishilarni mulohazakor kishilar deb ataymiz. 
Odatda o’zgaruvchan ayrim hislar kayfiyatlar ta'sirida tez bir qarorga 
keladigan xarakterli, dadil kishilar ham mavjud. Bular hissiyotga beriladigan 
tasodifiy kayfiyatli kishilardir. Bunday kishilar odatda sabotsizligi, shoshmashosharligi va 
kalta o’ylashi bilan ajralib turadilar. Kishi uncha ikkilanmasdan 
o’ylab, e'tibor bilan to’g’ri bir qarorga kelsa va shu qarorni dadil amalga oshira 
bilsa, dadillik xarakterning ijobiy xislati bo’ladi. 
Bir necha imkoniyatdan birini tanlab olishga to’g’ri keladigan ish - harakat bir 
qadar xavf-xatar bilan bog’langan bir murakkab vaziyatda dadillik ayniqsa yaqqol 
ko’rinadi. Qat'iyatsizlik xarakterning salbiy xislatidir, qat'iyatsizlikda kishi sustlik 
bilan bir qarorga keladi, qabul qilgan qarorini ko’pincha o’z vaqtida bajarmaydi. 
Bunday odam qabul qilgan qarori to’g’riligiga shubhalanadi, turli imkoniyatlardan 
birini tanlab olishda ikkilanadi, ayniqsa qiladigan ish-harakatlari xavf-xatar bilan 
bog’langan bo’lsa, shunday ahvolga tushadi. Shu sababli qat'iyatsiz kishilar 
ko’pincha kam faolliklari bilan ajralib turadilar yoki umuman passiv bo’lib, 
yalqov, tanbal degan taassurot tug’diradilar. 
Sabotlilik dadillikka chambarchas bog’liq bo’lib, xarakterning ijobiy xislati 
hisoblanadi. Xarakterning bu xislatiga ega bo’lgan kishilar qabul qilgan qarorlarini 
odatda o’zgartirmaydilar, bekor qilmaydilar va bu qarorlarini bajarmasdan 
qo’ymaydilar. Bu kishilar va'dalarining ustidan chiqadilar, aytgan so’zlarini albatta 
qiladilar, ularning gapi bilan ishi bir bo’ladi. Ularga ishonsa bo’ladigan subutli 

---

insonlardir. 
Qabul qilingan qarorlarini ko’pincha bekor qiladigan, bergan va'dalarini 
ustidan chiqmaydigan, aytgan so’zidan tonadigan kishilar subutsiz hisoblanadi. 
Kishi irodasining kuchi va qat'iyati xarakterning irodaga bog’liq bo’lgan 
qaysi xislatlarida ifodalangan bo’lsa o’sha xislatlar eng yorqin xislatlardan 
hisoblanadi. Bu xislatlar har bir kishining xarakterida bir qadar namoyon bo’ladi. 
Ammo hamma kishilarni va har qanday odamni irodasi kuchli, xarakteri kuchli deb 
bo’lmaydi. Balki shu sifatlari bilan boshqa kishilardan ajralib turgan odamlargina 
irodasi kuchli, xarakteri qat'iy deb ataladi. Iroda kuchi va qat'iyati odamning o’zini 
tuta bilishida, jasurligida, matonatida va chidamliligida namoyon bo’ladi. 
Iroda kuchi qabul qilingan qarorni o’z vaqtida bajarishda ko’rinadi. Shuning 
uchun qarorni bajarmaslik yoki uning bajarish muddatini doimo paysalga solish, 
galdan-galga qoldiraverish, boshlagan ishini oxiriga yetkaza bilmaslik irodaning 
kuchsizligi alomatidir. 
Lekin qabul qilingan qarorni bajarish har qanday qilingan ish-harakatning, 
irodaning kuchli ekanligidan darak beravermaydi. Iroda kuchi asosan irodaviy 
harakatlar yordami bilan qanday to’siqlar yengilganiga va shu yo’l bilan qanday 
natijalarga erishilganligiga qarab aniqlanadi. Irodaviy zo’r berish vositasida 
bartaraf qilinadigan qarshilik va qiyinchiliklar darajasi va xarakteri iroda kuchining 
ob'ektiv ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. 
Kishi katta to’sqinliklarni, qiyinchiliklarni, qarshiliklarni irodaviy zo’r berish 
va irodaviy harakatlar yordami bilan bartaraf qilib, zo’r muvafaqqiyatlarga erishsa, 
bu kishi irodasi kuchli ekanligini ko’rsatadi. 
Kosmonovtlar mislsiz iroda kuchini butun jahonga namoyish qilishadi. Bu 

---

qahramonlar kosmik parvozlarga tayyorlanish davrida ham, parvoz paytida ham 
tashabbuskorlik ko’rsatish, mustaqillik, dadillik ko’rsatish va qabul qilingan 
qarorlar uchun, o’z xatti-harakatlari uchun mas'uliyat sezish bilan ham ta'riflanadi. 
Irodaning axloqiyligi hayot va faoliyatda iroda kuchi, uning mustaqilligiga 
ijobiy yoki salbiy baho berganda qanday to’sqinlik va qiyinchiliklar bartaraf 
qilinganligini nazarda tutish bilangina cheklanib qolmay, asosan kishining axloqiy 
qiyofasi irodaviy harakatlarda qanchalik ifodalanishi, biron odamning irodasi 
naqadar axlohiy ekanligi ham nazarda tutiladi. 
Irodaning axloqiyligi deganda odatda kishi o’z oldiga qanday maqsadlar 
qo’yilishi, bu maqsadlarga qanday vositalar bilan erishishi, irodaviy intilishlar 
(xohishlar) qanday mayllar tufayli kelib chiqishi va ma'lum bir qarorga kelishida 
qanday tamoyillarga amal qilishni nazarda tutamiz. 
Irodaviy harakatlarda kishining axloqiy xislatlari namoyon bo’lsa, iroda kuchi 
ijobiy ahamiyatga ega deb hisoblaymiz. Ikkinchidan, kishilarning axloqiy hislarlari 
haqida fikr yuritilganda aytilgan so’zlarni emas, balki ularning ma'naviy qiyofasini 
ko’rsatadigan irodaviy harakatlarni nazarda tutamiz. Shuning uchun kuchli 
irodaning mardlik, o’zini tuta bilish, sabot-matonat, chidam va jasurlik kabi 
xususiyatlari irodaning axloqiy sifatlari deb hisoblaymiz. 
Kishi biror qarorga kelishda o’z qarori va harakatlari uchun axloqiy 
mas'uliyat sezsa, uning irodasi axloqiy hisoblanadi. 
Kishining chinakam axloqiyligi ma'naviy qiyofasi, so’zida va 
muhokamalarida emas, balki faoliyatida, ishida va asosan mehnatda, ya'ni 
mehnatga va ishning o’ziga mehr qo’yishida namoyon bo’ladi. 
O’zining intilish (mayllarida), qaror va harakatlarida har doim axloq 

---

tamoyillariga amal qiladigan kishilarni axloqli kishilar deb ataymiz. 
Irodaviy xulq-atvorning ontogenetik xususiyatlari va shaxsning irodaviy 
sifatlari rivojlanishi. 
Ota-onalar farzandlari intizomli, mas'uliyatli va maqsadli bo'lishlarini orzu 
qilishadi. Bu juda qiyin vazifa, chunki bolalarning aksariyati narsalarni qanday 
oxiriga etkazishni bilishmaydi, bezovtalanishadi, va'dalarini bajarmaydilar. Buning 
uchun xarakterning kuchli irodasini talab qiladi. Vasiyat - bu hayot davomida 
shakllanadigan va meros qilib olinmagan shaxsiyat sifati. 
Bolalarning mustaqil, tirishqoq, qiyinchiliklarga tayyor bo'lishlari uchun 
ularda kuchli irodali fazilatlarni shakllantirish muhimdir. Bolalarning irodasini 
oshirish - bu oilaviy tarbiyaning muhim maqsadi. Iroda rivojlanishida quyidagi 
omillar eng muhimdir: 
Rivojlantirish va tarbiyalash texnikasi bola yashaydigan sharoitlar 
Iroda namoyon bo'lishi: nimani izlash kerak?: 
Kichkintoylarning ixtiyoriy namoyon bo'lishi quyidagilarda aks etadi. 
Maqsad sari intilish 
Maqsadlarni saqlab qolish, hatto bola chalg'itsa ham 
Bola qanday kutishni biladi 
Kichkintoy o'z maqsadiga erishish uchun to'siqlarni engib chiqadi 
Bolalikda irodani tarbiyalash vazifalari: 
Har qanday yoshdagi bolalarning irodasini tarbiyalash va rivojlantirishning 
maqsadi shaxsiy fazilatlarni rivojlantirishdir: 
Qattiqqo'llik qat'iyat mustaqillik chidamlilik intizom qat'iyat bashorat va 
o'jarlik bilan kurashish 

---

Bolalarning irodasini tarbiyalashni qachon boshlash kerak?: 
bag'rikeng bo'lishga o'rgating. Ba'zi holatlarda siz kutishga qodir bo'lishingiz 
kerakligini tushuntiring Muvaffaqiyatsizlikning foydasini aytib bering. Kichkintoy 
bilan birgalikda uning xatolarini tahlil qiling irodani tarbiyalash uchun o'zingizning 
misolingizdan foydalaning: onam vazn yo'qotayotganda iroda ko'rsatishi mumkin, 
va dadam mashq paytida bolalarni biror narsani zo'rlik bilan qilishga 
majburlamang. Bolaning jinsiga e'tibor bermang. Irodali kuchning kuchi bolaning 
jinsi bilan bog'liq emas! adabiy qahramonlardan namuna sifatida foydalanib, 
bolangizga maqsadlaringizga erishish qanchalik yoqimli ekanligini ko'rsating bola 
bilan temperament muolajalarini o'tkazish. U chidamlilik va erkinlikni yaxshi 
o'rgatadi. Bolalarni odob-axloq qoidalariga rioya qilishga undang. Jamiyatdagi 
xulq-atvor ko'nikmalari iroda namoyon bo'lishi bilan chambarchas bog'liq. Biz 
o'ynash orqali bolaning irodasini tarbiyalaymiz: 
Taklif etilayotgan o'yinlar bolada quyidagi shaxsiy fazilatlarni 
shakllantirishga qaratilgan: 
O'z-o'zini boshqarish vosita va hissiy reaktsiyalarni boshqarish kuzatish 
qat'iyatlilik kognitiv jarayonlarni o'qitish: xotira, e'tibor, fikrlash 
"Taqiqlangan so'z" 
Voyaga etgan bola boladan keyin, masalan, idish-tovoqlardan tashqari barcha 
so'zlarni takrorlashni taklif qiladi. Idishlarni takrorlash o'rniga, oyog'ingizni 
muhrlashingiz kerak. 
"Ertak aytib bering" (4 yoshdan) 
Bola ertakni aytib beradi, belgilar nomini chapakchalar, irmoqlar, xarakterli 
tovushlarning talaffuzi bilan almashtiradi. 

---

"Ehtiyot bo'ling" (4 yoshdan) 
Varaqda siz doiralar, kvadratchalar, to'rtburchaklar, romblarni chizishingiz 
kerak. Farzandingizni doiralarni ko'k rangga, tuxumdonni sariq rangga va 
kvadratlarni yashil rangga bo'yashga taklif qiling. 
"Toshbaqa" (5 yoshdan boshlab) 
Boladan ma'lum masofada, o'yinchoqni qo'ying, unga juda sekin yurishni 
taklif qiling. 
"Baqiring, jim bo'ling, pichirlash" 
Rangli kartondan siz uchta palma qilishingiz kerak: qizil, ko'k, sariq. Voyaga 
etgan kishi kaftini qizil rangda ko'taradi - baqirishingiz kerak, sariq - 
shivirlashingiz, ko'k - muzlatib, jim bo'lishingiz kerak. 
"Muzlatish" 
Musiqaga qarab, bola harakat qiladi. Musiqa to'xtaganda, siz to'xtashingiz va 
siljimasligingiz kerak. Stol o'yinlari bolalar irodasini rivojlantirish va tarbiyalash 
uchun juda zarurdir: 
Lotto shashka domino kublar 
Bolaning ixtiyoriy fazilatlarining rivojlanishi ota-onalarga bog'liq bo'lib, ular 
bolasida tug'ilish onini o'tkazib yubormasliklari kerak. 
Bolada irodani qanday singdirish kerak? Qanday qilib uni o'z irodasi bilan 
aralashtirib yubormaslik kerak? Farzandlaridan mustaqil ravishda qiyinchiliklarni 
engishga qodir inson bo'lib etishish uchun ota-onalar qanday qiyinchiliklarni 
engishlari kerak? 
Masalan, kichkina bolaga irodani singdirish mumkinmi? Bu mumkin va zarur 
ekan, chunki agar siz bolaligidanoq biron bir oddiy vazifalarni bajarishga 

---

ko'nikmasangiz, unga ba'zi bir asossiz impulslarni ushlab turishga ko'nikmasangiz, 
kelajakda bunday bolani muntazam ishlashga va o'rganishga ko'ndirish yanada 
qiyin bo'ladi. 
Bizga tug'ilishdan ixtiyoriy fazilatlar berilmaydi, ular ta'lim ta'siri ostida 
hayotiy tajriba natijasida shakllanadi. 
O'z xohish-irodasini tarbiyalashda asosiy omil - bu rejim, bolaning hayotining 
ma'lum bir tartibi. Rejimning aniq bajarilishi chaqaloqni tartib, tartib, tartibintizomga 
o'rgatadi. 
Kichkintoylar bilan hech qanday maxsus narsa qilish kerak emas. Faqat 
bolalar rivojlanishining ba'zi xususiyatlarini eslang, har qanday ixtiyoriy 
harakatning asosi bu istakdir. Busiz odam o'zini yengib chiqolmaydi va bu o'z 
dangasasiga qarshi biron bir narsani qilish qobiliyatidir, bu biz iroda haqida 
gapirganda qo'rquvni anglatadi. Bolaning orzulari bo'lishi uchun u taassurotlarga 
muhtoj. Siz shuni tan olishingiz kerakki, atrofingizdagi dunyo monoton va quvnoq 
bo'lganda biror narsani xohlash qiyin. Musiqa, turli xil narsalar va o'yinchoqlar 
teginish, ota-onalarning qo'llarining iliqligi - bularning barchasi chaqaloqning 
xohishlarini uyg'otishga yordam beradi. Ayniqsa, ohangi pasaygan, juda xotirjam 
bo'lgan bolalarga, odatda ota-onasini bezovta qilmaydigan, ko'p uxlaydigan va 
kuchaytirilgan e'tiborni talab qilmaydiganlar. 
Bola mustaqil ravishda harakatlana boshlaganda, taqiqlash va 
maydalanganlarning harakatlarini nazorat qilish muammosi paydo bo'ladi. 
Taqiqlash orqali uni haddan oshirmang, bolaga o'z xohishlarining kuchini his 
qilishiga yo'l qo'ying. 
Ikki yoshli Ira yomon odatga ega - uxlash paytida bosh barmog'ini so'rib 

---

oladi. Oyim, qizni yotog'iga qo'ymasdan oldin, bu barmoqni unga bog'lay boshladi. 
Har safar chaqaloq pichirlab: "Bog'lamang, men bo'lmaydi!" Bir marta, onam rozi 
bo'ldi, bog'lamadi, lekin ogohlantirdi: "Shunday bo'lsa ham, men bog'lamayman, 
lekin agar siz hali ham og'zingizga barmog'ingizni qo'ysangiz, keyingi safar uni 
bog'lab qo'yishingiz kerak." Kechasi, qiz onasini uyg'otdi: 
"Endi nima bo'ldi, - dedi u sirli ravishda, - barmoq og'zimga keldi va men 
tupurdim!" 
Qiz vasvasaga qarshi turish uchun qat'iy iroda bilan harakat qilishi kerak edi. 
U sinovdan o'tdi va maqtovga sazovor bo'ldi. 
Tarbiya jarayonida ba'zan bolalar o'zlarining xohish-irodalarini bajara 
olishlari uchun sharoit yaratib berishlari kerak, chunki ixtiyoriy fazilatlar faqat 
doimiy mashg'ulotlar orqali tarbiyalanadi. 
- Ba'zi! - Tanya xafa bo'lib qichqiradi va g'azab bilan oddiy kublar qurilishini 
buzadi. Qanday qilib bu kublar itoatsiz: ular itoat qilishni xohlamaydilar, hamma 
narsa tushadi. Onam uni asta kuzatmoqda. 
"Va siz boshqa minora qurasiz." Faqat ehtiyotkorlik bilan quring. Shunday 
qilib, kublarni aniq qo'ying ... Bu to'g'ri. Va bu hatto ... 
- Aniq bo'ldi! - qiz quvondi. 
Ko'pincha bunday hodisani kuzatish kerak. Bola kiyinishga harakat qilmoqda. 
Mana, u xirillab, paypoq tortmoqda. Hech narsa bo'lmaydi. Onam aralashadi. 
- Men o `Zim! - bolaga norozilik bildiradi. 
- O'tiring, aks holda men yurmayman. 
- Men buni o'zim xohlayman. 
Nega ba'zi ota-onalar chaqaloq biroz qiyin bo'lishidan qo'rqishadi?

---