Faktor bozorlari bozor iqtisodiyoti tizimidagi bozorlarning alohida turidir. Firmalar sotuvchi, tovar va xizmatlar iste’molchilari esa xaridor bo‘lgan tayyor mahsulot va xizmatlar bozorlaridan farqli o‘laroq, faktor bozorlarida firmalar mehnat, tabiiy resurslar, yer va kapitalning har xil ko‘rinishdagi xaridorlari hisoblanadi.
Faktor bozorlari o'z ichiga oladi mehnat bozori ... Bu bozorda mehnat xizmatlari sotiladi va sotib olinadi, bu odamlarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarini, shuningdek, ularning malakasi va tajribasini iqtisodiy tovarlar ishlab chiqarish uchun ishlatishdan iborat.
Mehnat bozori ishtirokchilari (ishchi-sotuvchi va ish beruvchi-xaridor) har doim bir-biri bilan ziddiyatda bo'lgan. Ish beruvchilar ish haqini belgilashda eng muhim qoida hisoblangan - ularni imkon qadar past darajada ushlab turish, mahsulot tannarxini pasaytirish va foydani oshirish. Ish haqi oluvchilar mutlaqo qarama-qarshi nuqtai nazarga amal qilgan. Har bir tomon o'z manfaatlarini himoya qilib, turli usullardan foydalanadi. Masalan, bugungi kunda ko'pgina mehnat bozorlari kuchli va uyushgan ishchilar uyushmalari bilan ajralib turadi. Uyushmalar - o'z a'zolari nomidan va ularning nomidan tadbirkor bilan muzokaralar olib borish huquqiga ega bo'lgan xodimlarning birlashmalari.
- Mehnat sharoitlarini yaxshilash va uning xavfsizligini ta'minlash... Kasaba uyushmalarining doimiy g'amxo'rligi ishda o'lim yoki jarohat olish xavfini kamaytirishdir. Ammo iqtisodiyotda hamma narsaning o'z bahosi bor va kasaba uyushmalarining bunday faolligi ishchi kuchining haqiqiy o'sishiga olib keladi. Mehnat narxining (ish haqi stavkalarining) oshishi unga bo'lgan talab miqdorining, ya'ni firmalar yollashga tayyor bo'lgan odamlar sonining kamayishiga olib keladi.
- Ish haqini oshirish... Bu muammoni ikki yo'l bilan hal qilish mumkin: ishchi kuchiga bo'lgan talabning o'sishi uchun sharoit yaratish yoki ishchi kuchi taklifini cheklash uchun shart-sharoitlar yaratish. Kasaba uyushmalari uchun ishchi kuchiga bo'lgan talabni oshirish juda qiyin - ular mehnat bozoriga talab kelib chiqadigan tovar bozorlariga ta'sir o'tkazish uchun ayniqsa katta imkoniyatlarga ega emaslar. Va shunga qaramay, bunday muammoni hal qilish usullaridan biri juda realdir. Kasaba uyushmalari mamlakatga import qilinadigan tovarlarni cheklash tarafdori.
Bu, agar import kamaytirilsa, mahalliy tovarlarga bo'lgan talab oshadi, keyin esa ichki mehnat bozorida son va ish haqining o'sishi uchun shart-sharoitlar yaxshilanadi, deb ta'kidlanadi.
Biroq, bunday pozitsiya ichki bozorda raqobatning zaiflashishiga olib keladi, mahsulot sifati pasayadi, ularni boshqa mamlakatlarga sotish imkoniyatlari kamayadi va shuning uchun uni ishlab chiqarish uchun ishchi kuchiga talab paydo bo'ladi. Sey va Klark g‘oyalarini inobatga olinib foydalansa bo‘ladigan ijobiy tomoni quyidagilardan iborat:
a) kapital, yer va ishchi kuchi (jonli mehnat) ning har uchalasi tovar yoki xizmatning nafliligini yaratishda qatnashishi ko‘rsatiladi;
b) yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchala omilning miqdori va unumdorligi o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi, agar bu uchala omil bir-biriga mos ravishda miqdor va sifat jihatidan oshsa, tovarlar va xizmatlar hajmi ham ko‘payishi asoslanadi.
Ish haqi — mehnatga pul shaklida toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi.[1] Ish kuchi qiymati va narxi bevosita ish haqida ifodalanadi. Ish haqi darajasi mehnat bozorida kelishiladi. Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, oʻz ish kuchini sotadi. Ish haqi mehnatning pul shaklidagi bahosi boʻlib, uni ishga yollovchilar (korxona, muassasa, tadbirkor) mehnat qiluvchilarga maʼlum vaqt mobaynida maʼlum miqdordagi va muayyan sifatli ishni bajarganliklari uchun toʻlaydilar. Yollanma xodim uchun ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi.
Ish haqi — yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish qobiliyatiga boʻlgan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan roʻyobga chiqarish shakli. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga toʻlanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri. Ish beruvchi mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi.
