Kasb tanlashga doir psixologik tadqiqotlar

KASB TANLASHGA DOIR PSIXOLOGIK TADQIQOTLAR


Maruza mashg‘ulotning maqsad va vazifalari: talabalarda kasbiy psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari, kasbiy psixologiya prinsiplari, kasblar va ularning klassifikatsiyasi haqida tushuncha hosil qilish, ularni rivojlantirish, mustaqil fikrlash malakasini shakllantirish.


Maruza mashg‘ulotning rejasi va uning qisqacha mazmuni:
Kasbiy psixologiyaning predmeti, maqsadi, vazifalari va metodlari. Kasbiy psixologiya fanining dolzarbligi, fanning hozirgi kundagi ahamiyati va o‘rni. Kasbiy psixologiya fanining oldida turgan vazifalari va maqsadi. Bo‘lajak mutaxassislarni kasbiy psixologiyaga oid bilimlar bilan qurollantirish masalalari. Fanning tadqiqot metodlari.
Kasbiy psixologiya fanining rivojlanish tarixi. Kasbiy psixologiyaning fan sifatida rivojlanish bosqichlari. Sharq allomalari asarlarida kasb-hunar va kasb tanlash masalalarining yoritilganligi va ahamiyati. O‘zbek psixologlari tadqiqotlarida kasb tanlash va kasbga yo‘naltirish masalalari yuzasidan amalga oshirilgan ishlar.

1. 
   Kasbiy psixologiya fanining predmeti, maqsadi, vazifalari va tadqiqot metodlari
   

Inson bolasi voyaga yetgach o‘z qiziqish va qobiliyatlariga ko‘ra biror kasb yoki hunarni tanlaydi. Har bir inson hayotida kasbiy faoliyat muhim ahamiyatga ega. Chunki, kasbiy faoliyat uzoq vaqt davomida inson hayotining ajralmas qismiga aylanib qoladi. Psixologik tadqiqotlarning natijasiga ko‘ra ham odamlarning salomatligi hamda o‘zini baxtli his etish darajasi uning tanlagan kasbi bilan uzviy bog‘liq ekan. O‘z kasbin ota – onalarning majburlashi orqali tanlagan insonlarda esa sog‘liqning yomonligi, ruhiy tushkinlik, o‘zini baxtsiz hi etish, kasbiy faoliyatida hech qanday o‘sish kuzatilmagan. Ota-onalar farzandlarining ilk qadamlaridanoq uning kelajagi to‘g‘risida o‘ylab qolishadi. Farzandlarining qiziqish va qobiliyatlarini kuzatish orqali ularning kasbiy kelajagini aniqlashga harakat qiladilar. Ayniqsa, maktabda beriladigan ta’lim-tarbiya o‘quvchining turli fanlarga bo‘lgan tanlovli munosabatini keltirib chiqaradi, ayrim bolalarda esa qaysidir fanlarga bo‘lgan qiziqishi tez seziladi, ya’ni tasviriy, musiqaviy va hokazolar. O‘smirlik davriga kelib, muammo yanada kuchayadi. Ko‘pgina o‘quvchilar va ota-onalarga qanday kasbni tanlashlari oldindan ma’lum bo‘ladi: ular “Men shifokor bo‘laman”, “Bizning o‘g‘limiz, qizimiz, tibbiyot insititutiga hujjat topshiradi. Shunday bo‘lsada, kasbiy maqsadlarning aniqligi va ularni ruyobga chiqishi bo‘yicha xavotirlanish holatlari sezilib turadi. Omadsizlikka uchrasa-chi? Ayrim o‘quvchilar uchun to‘qqizinchi sinfni bitirgach, kasbiy yo‘nalishlarini tanlash – eng dolzarb masala bo‘lib qoladi.
Ko‘pgina maktab bitiruvchilari kelajakda kim bo‘lsam ekan yoki qaysi sohani mutaxassisi bo‘lsam ekan? – degan savolni o‘z oldilariga qo‘yib, kasb tanlash muammosiga duch kelishadi. Natijada o‘quvchilar tomonidan mutaxassisliklar tasodifan tanlanadi. Hech qanday maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lmasdan yoki kasbiy kelajagini tushunib yetmasdan maktab bitiruvchilarining bir qismi darhol ishga joylashadi. Bunda kasb dunyosida o‘z o‘rnini qidirish o‘zgacha ma’noga ega bo‘ladi.
Kasb - hunar kollejiga kirgan yoshlar uchun kasb tanlash muammosi to‘liq yechilmagan bo‘ladi. Ularning bir qismi tanlovning to‘g‘riligiga o‘qishning birinchi yilidayoq ikkilanib qolishadi, boshqalari – mustaqil kasbiy faoliyatning boshida, ayrimlari kasb bo‘yicha 3-4 yil ishlagandan keyin, yoshlarning ayrimlari kasb maktabini bitirib, egallagan kasbi bo‘yicha ish topa olmaydilar va ishsizlar qatoriga qo‘shilib qoladi. Demak, ular uchun kasb tanlash muammosi yana dolzarb bo‘lib qolaveradi. Psixologik toliqish, xavotirlanish, kelajakka nisbatan ishonchsizlik bilan qarash mehnat olamida o‘zini topishida ma’lum qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
Kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan o‘quvchilar oldida ishga joylashish muammosi paydo bo‘ladi. Kishilarning individual-psixologik xususiyat-larini kasb talablari bo‘yicha kasbiy tayyorgarligiga mosligini aniqlash uchun qator mutaxassisliklar bo‘yicha kasbiy tanlov o‘tkaziladi. Uning bajarilishi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi ya’ni unga ko‘ra kasbning normativ tavsiflarini belgilab olish psixologik xususiyat va sifatlarini aniqlash lozim.
Bo‘lajak mutaxassis shaxsida yangi a’zolari orasida, turli yoshdagi kishilar bo‘lgan jamoaga kirish, kasbiy faoliyatga ko‘nikish, yangi ijtimoiy rolni tushunib olish yana muammolarni keltirib chiqaradi. Moslashuv bosqichiga kasbiy ijtimoiy yetuklik va ijtimoiylashuv shakli kiritiladi. O‘zgargan kasbiy vaziyat yangi psixologik xususiyatlar va sifatlarning shakllanishiga olib keladi. Shaxs psixologik tuzilishidagi keskin o‘zgarishlar kishining hayotini ham o‘zgartiradi. Oldingi – “maktab – oila –jamiyat” tizimi o‘rnida yangi ya’ni “kasb-oila ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar” vaziyati kelib chiqadi. Endi shaxs rivojlanishida kasb-muhit omili muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Har bir kishining hayotida kasbiy rivojlanish bo‘yicha o‘zgartiruvchi normativ vaqtlar mavjud bo‘ladi. Masalan: kasb-hunar kollejiga kirish, uni tugatish, ishga kirish, mehnatga bo‘lgan layoqatini yo‘qotish, majburiy ishdan bo‘shash va boshqalar. Bunday voqealarining paydo bo‘lishi bexosdan yoki qandaydir sharoitlar tufayli, gohida esa mutaxassislik sababi natijasida bo‘ladi. Ko‘p hollarda normativ bo‘lmagan voqealar kasbiy istalmagan noxush voqealar hisoblanadi.
O‘z kasbini ustasi bo‘lishga erishish variantlari ko‘p bo‘lib, bu borada talaygina muammolar paydo bo‘ladi. Shaxsning kasbiy rivojlanishi turli xilda namoyon bo‘lishini qanday tushuntirib bersa bo‘ladi? Nega bir kishi hayoti davomida ma’lum bir kasbga sodiq qoladi, boshqasi esa yillar davomida mehnat turlarini o‘zgartirib turadi? Kasbni o‘zgartirish sabablari (qanday) nimada? Kasbdan qoniqish, mutaxassislarning kasbiy rivojlanishi, lavozimlardan ko‘tarilishi qanday omillarga bog‘liq? Qanday qilib kasb ustasi bo‘lish mumkin? Insonning kasbiy hayotini o‘zgarishida shu savollarga javob berish kerak bo‘ladi.
Shu bois talaygina muammolar ishsizlikni keltirib chiqaradi. Bu esa ertangi kunga bo‘lgan ishonchsizlik psixologik zo‘riqishni kuchaytiradi. Bunda ko‘pgina ishsizlar uchun kasbini o‘zgartirish muammosi kelib chiqadi. Yangi kasbni shakllanishi jarayonida kasbiy qarashlar shaxs xususiyatlarining o‘zgarishini talab etadi.
Har bir kishining kasbiy hayotida kasbiy rivojlanish inqirozlari uchrab turadi. Bir necha yil davomida ma’lum bir sohada faoliyat ko‘rsatish mutaxassisning kasbidan zerikish holatlarini keltirib chiqaradi. Kasbiy tiklanish shaxs faolligini susaytiradi, hordiq chiqarish imkoniyatlarini qidirishga olib keladi.
Hozirgi kunda sun’iy intellektli texnologiyani hamma joyda uchratish mumkin. U quyidagi maqsadlarda ishlatiladi: logistikani rejalashtirishda, moliyalashtirishda, ma’lumotlarni taxlil qilishda, ishlab chiqarishda, internetdagi izlash tizimsida, avtomobillarda, mobil telefonlarda va hokazolarda ( Kurzweil, 2005; Russell & Norvig, 2003).
Sun’iy ¹intelektning psixik sog‘likni saqlashda ishlatilishi, shubhasiz, psixologik amaliyot va izlanishlar olib borilishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Tarixdan ma’lumki, psixologiya sun’iy intellekt sohasiga katta hissa ko‘shgan. Masalan, Frank Rozenblatt psixolog bo‘lgan va neyron turi konsepsiyasi asosida ishlaydigan, o‘zidan o‘zi bilim o‘rgana oladigan Mark 1 Perceptron mashinasini yaratgan. Devida Rumelxarta va uning xamkasblari ( Rumelhart, McClelland & PDP Research Group, 1986) neyron turi xotira modelini o‘rganib, mashina singari bilim olishni rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatishdi. Bundan tashkari, 1960- yilda psixologiyada butun kognitiv revolyutsiya, ya’ni kompyuter modelining odamga xos anglash xususiyati qiziqishni uyg‘otdi.
Sun’iy intellekt texnologiyasini malakali qo‘llanmalari mavjud va ular bemorlarga, tibbiy xizmat ko‘rsatuvchilarga, avtomobil yullarida xizmat ko‘rsatishni yaxshilashda, samaradorlikni oshirishlarida foyda keltirishi mumkin. Ammo, bu texnologiyani qo‘llashda salbiy oqibatlarga olib kelishi xavfi bor. Bir xil kasbiy faoliyati jarayonida mutaxassisda muhim kasbiy fazilatlar rivojlana boshlaydi. Shaxsning o‘z kasbiy ustasi bo‘lishi faoliyat mahsuldorligiga ta’sir etadi. Qanday qilib mutaxassisning ishga bo‘lgan layoqatini saqlab qolish, gohida esa tiklash mumkin. Ma’lumki, mutaxassis muntazam ravishda kasbiy psixologik tomonidan yordamga muhtoj bo‘ladi.
Jamiyatimiz uchun dolzarb psixologik muammolardan biri-bu ishchining nafaqaga chiqishi hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarning o‘zgarishi yangi ijtimoiy vazifa – nafaqaxo‘rlar uchun psixologik qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuningdek, ular psixologik ko‘mak va qo‘llab-quvvatlashga muhtoj bo‘ladilar.
Shaxs va kasblarga moslashuvning ko‘p jihatli psixologik fundamentlari an’anaviy tarzda mehnat psixologiyasi tomonidan tadqiq etilgan. Ammo shaxsning to‘liq kasbiy shakllanish jarayoni aniqlanmagan. XX asr bo‘sag‘asida paydo bo‘lgan mehnat psixologiyasi kasbiy faoliyat turlarini, faoliyatning insonga, uning psixofiziologik imkoniyatlariga bo‘lgan talablarini, kasbiy qobiliyat, ko‘nikmalarini o‘rganadi.
Mehnat psixologiyasining muhim vazifalaridan biri, mehnat sharoitlari, vositalari va mazmunini tahlil qilishdan iborat. Ishlab chiqarishdagi turli nuqsonlarni, layoqat va charchoqni diagnostika qilish orqali optimal ish tajribasini aniqlashga katta e’tibor beriladi. Ammo tadqiqotchilar diqqat markazida asosan mehnatning ijrochilik operatsion jihatlari, uning psixofiziologik tavsiflari turadi. Mehnat psixologiyasining asosiy muammosi bu insonning mehnat qurollariga, vositalariga, jarayon va sharoitlarga ko‘nikishidir. Bunda kishining mehnat faoliyatiga moslashuvi psixologik va fiziologik usullar asosida o‘rganilgan.
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinadiki, mehnat faoliyati borasidagi psixologik tadqiqotlar insonlarda kasbiy maqsad, kasbiy o‘zlikni anglash, kasbiy shakllanish, kasb tanlash va uni o‘zgartirish sabablari haqida, kasbiy rivojlanish bosqichlari haqida to‘liq tasavvurni bermaydi. Ular esa o‘z navbatida kasbiy psixologiyaning predmetini tashkil qiladi. Aynan kasb tanlash borasidagi ishlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, ongli kasb tanlash, kasbiy inqiroz va qiyinchiliklarni yengib o‘tishda mazkur fanga doir bilimlarni bilish talab qilinadi. Shu bois, hozirgi kunda kasbiy psixologiyaga doir bilimlarga zarurat sezilmoqda.
Keng tarqalgan ta’riflarga ko‘ra psixologiya – psixik faktlar, ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini o‘rganadi. Shuningdek, psixologiya inson faoliyati va xulq-atvorida ob’ektiv reallikning aks etishi qonuniyatlari haqidagi fan. Psixologiya sohasida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar va o‘rganilgan nazariy manbalar, shuningdek fanlararo o‘zaro integratsiya jarayonlari psixologiya tarmog‘ida ko‘pgina o‘z predmetiga ega bo‘lgan sohalarni ajralib chiqishiga turtki bo‘ldi. Ular jumlasiga kasbiy psixologiyani kiritishimiz mumkin.