Kastamonu üNĠversġtesġ

A. Azerbaycan Bölgesinin Coğrafi Konumu 

Ġslam  mezhepleri  tarihinde  bir  fikrin  ortaya  çıkıĢ  sebebini  ve  bu  süreçte  etkili  olan 

faktörleri  tespit  etmek  önemli  bir  husustur.  Azerbaycan  üzerine  yapılan  pek  çok  çalıĢmada, 

özellikle Ġslam mezhepleri tarihi alanında yapılan çalıĢmalarda bunun ne kadar gerekli olduğu 

daha iyi Ģekilde anlaĢılmaktadır. Azerbaycan‘da mezheplerin  yayılma sürecini de incelerken 

öncelikle  bölgenin  hassas  ve  farklı  kültürel  zenginliklerle  yaygın  bir  bölge  olduğunu  göz 

önünde  bulundurmak  gerekir.  Burada  Azerbaycan  neresidir  sorusuna  cevap  aramak,  aslında 

çalıĢma  konumuzun  hangi  coğrafi  bölgeleri  kapsadığını  bilmek  açısından  kolaylık 

sağlayacaktır. 

Eski  dönemlerde Azerbaycan‘ın  Güney kısmı  Azerbaycan, Kuzey kısmı  ise Albanya 

olarak  bilinmekteydi.Fakat  bununla  beraber  ilk  dönemlerden  itibaren  Kuzey  Azerbaycan 

bölgesi  de Azerbaycan sınırları içerisinde  yer alıyordu. Arap coğrafyaçıları, Aras nehrinden 

Derbend‘e kadar olan bölgeyi Yukarı Azerbaycan-Arran olarak isimlendirmektedirler.Arran, 

yerli  Türk  kökenli,  sıcak  mekân,  kıĢlak  kelimesinin  ArapçalaĢmıĢ  Ģeklidir.Azerbaycan‘ın 

Güney bölgesinin merkezi Tebriz olmak üzere, Erdebil, Hoy, Gilan, Sulduz, Kuzey kısmının 

merkezi  Bakü  olmak  üzere  ġamahi,  Arran,  Berda,  Beylegan,  Revan,  Borçalı,  Derbentgibi 

Ģehirleri  içine  alan  coğrafyayı  kapsamaktadır.  Ortaçağ  Arap  tarihçisi  Yakut  el-Hamevî, 

Azerbaycan‘ın sınırlarının Doğu‘da Berda‘dan, Batı‘da Erzincan‘a, Güney‘de Deylem, Gilan 

ve Toron vilayetlerine kadar uzandığını belirtir.

2

 

Coğrafyacı Hamidullah Kazvîni Nüzhetu‟l-Kulub adlı eserinde, Azerbaycan hakkında: 

―Sınırları  Irak-ı-Acem,  Muğan,  Gürcüstan  ve  Ermenistan  eyaletlerine  kadar  uzanan 

Azerbaycan‘ın  Marağa,  Hoy,  Salmas,  Erdebil,  Merend  gibi  yerleĢim  yerleri  de  bölgenin 

büyük Ģehirlerinden sayılmaktadır.‖ifadesini kullanmaktadır.

3

 

Memmedov, Arap tarih ve coğrafyacılarından Belazuri, el-Hamedani, Ġbn Hurdazbih, 

Ġbn  Ruste,  el-Ġstahri,  Mukaddesi,  Ġbn  Havkal  ve  diğerlerinin  Ermeniyye  kavramı  ile  etnik 

Ermenistan‘ı  değil,  Arap  emirlerine  tabi  olan  Arran  da  dahil  olmak  üzere  büyük  bir 

coğrafyayı  kastettiklerini  ve  bu  vilayetin  merkezinin  de  Berda  olarak  kabul  edildiğini 

belirtmektedir.

4

 

Bütün bu coğrafi bilgiler ıĢığında çalıĢmamız, günümüzdeki Azerbaycan‘ın, Ģu andaki 

Ġran  sınırları  içerisinde  yer  alan  Güney  Azerbaycan,  Gürcüstan‘daki  tarihi  Türk  yurtları, 

Ermenistan  sınırları  içerisinde  kalan  Erivan,  Gökçe,  Ģu  anda  Rusya‘nın  sınırları  içerisinde 

bulunan  Dağıstan‘ın  büyük  bir  kısmı  ve  bu  günkü  Azerbaycan  Cumhuriyeti‘ni  kapsadığı 

görülmektedir.