Kategoriya tushunchasi va uning ta’rifi. Yakkalik, xususiylik va umumiylik dialektikasi. Mohiyat va hodisa dialektikasi

Imkoniyatlarning turlari. Sifat jihatidan imkoniyatlar formal va real, mavxum va muayyan imkoniyatlar farqlanadi. Real imkoniyat imkoniyatni voqyelikka aylantirishi mumkin bo‘lgan shart-sharoitlar mavjudligini anglatadi.
Rivojlanishning tasodifiy omillari mahsuli yoki amalga oshish ehtimoli past, aniqroq aytganda nolga yaqin bo‘lgan imkoniyat formal hisoblanadi. Bunday imkoniyatga tabiiy va ijtimoiy rivojlanish qonunlari yo‘l qo‘yadi. Shu ma'noda u tabiiy va ijtimoiy borliq qonunlariga mutlaqo zid bo‘lgan imkonsizlikdan butunlay farq qiladi; ob'ektiv dunyo qonunlariga zid bo‘lgan narsa imkonsizlik hisoblanadi. Masalan, rasman har bir fuqaro deputat, millioner yoki ko‘p bolali bo‘lishi mumkin. O‘z-o‘zidan ravshanki, aksariyat fuqarolar uchun bu imkoniyat voqyelikka aylanmasligi ham mumkin. Masalan, boqiy dvigatel yasash mumkin emas; insonning umrboqiyligi mumkin emas va sh.k. Amalga oshishi uchun barcha zarur sharoitlar vujudga kelgan real imkoniyat amalga oshirishning oliy darajasiga ega bo‘ladi. Masalan, insonning kosmosga uchish imkoniyati bir paytlar formal bo‘lgan, endilikda u real tus oldi. Imkoniyatning miqdoriy tavsifi aniqroq bo‘ladi.
Agar imkonsizlikni «0» bilan, voqyelikni esa «1» bilan ifodalasak, «0» dan «1» gacha bo‘lgan oraliq qiymatlarning barchasi imkoniyat darajasini tavsiflaydi. Ehtimollikning shartli o‘qi atrofida imkoniyatning butun doirasini ko‘rsatish mumkin.
Mavxum va muayyan imkoniyat o‘rtasidagi farq – bu mohiyat va mavjudlik o‘rtasidagi, shuningdek predmetning ideal obrazi va uning inson ongiga bog‘liq bo‘lmagan ob'ektiv xususiyatlari o‘rtasidagi farqdir. Masalan, nikohga kirayotgan yoshlar bir-biri haqida, oila va umuman nikoh haqida ancha yuzaki tasavvurga ega bo‘lishi mumkin. Ular oila-nikoh munosabatlarining ideallashtirilgan manzarasini o‘z bo‘lg‘usi nikohiga ko‘p jihatdan tatbiq etadi. Vaholanki, bu manzara mazkur munosabatlar mohiyatiga umuman olganda mos kelsa-da, lekin ularning butun boyligi va murakkabligi haqida aniq tasavvur hosil qilish imkonini bermaydi. Nikohga kirgach, yoshlar imkoniyatini o‘zlari oldindan ko‘ra bilmagan muayyan voqyelik bilan to‘qnash keladi. Yosh oiladagi kelishmovchiliklar sababi – nikohning mohiyati va uning mavjudligi o‘rtasidagi, mavxum imkoniyat («ular qo‘sha qaridilar va uvali-juvali bo‘ldilar») va aksariyat jihatlarini yoshlar hatto xayollariga ham keltirmagan muayyan imkoniyat o‘rtasidagi ziddiyatdir. Ayrim falsafiy adabiyotlarda muayyan va real imkoniyat bilan formal va mavxum imkoniyat tenglashtiriladi. Bu holda real imkoniyat uni ro‘yobga chiqarish uchun shart-sharoit mavjudligi bilan, formal yoki mavxum imkoniyat esa – ayni paytda imkoniyatni voqyelikka aylantirish uchun shart-sharoit mavjud emasligi bilan belgilanadi.
Murakkab tizimlar uchun, odatda, rivojlanishning bir necha muqobil yo‘llari mavjud bo‘ladi. Ayni bir muhitda har xil strukturalar vujudga kelishi, rivojlanish jarayoni ko‘p variantli tarzda amalga oshishi, buning natijasida rivojlanishda kutilmagan burilishlar yuz berishi mumkin. Shu bois prognoz va taxminlar ishonchsiz yoki yanglish bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, mazkur muhitda evolyusiyaning har qanday turi emas, balki yo‘llarning muayyan doirasigina mavjud bo‘lishi mumkin. Muqobil imkoniyatlar o‘rtasidagi miqdoriy nisbat matematik jihatdan ehtimol tutilgan ayrim voqyea yuz berishining ehtimollik darajasi sifatida ifodalanishi mumkin. Inson o‘z faoliyatida real imkoniyatlarni hisobga oladi va ularni voqyelikka aylantirish uchun zamin hozirlaydi.
Bu kategoriyalar borliqning shakllanish jarayoniga urg‘u beradi. Ma'lumki, yo‘q narsadan biron-bir yangilik vujudga kelmaydi, u faqat eski narsaning muayyan xossalari, jihatlari negizida vujudga kelishi mumkin. Yangi narsaning borlig‘i uning potensial holatida imkoniyat hisoblanadi. Imkoniyatning yetuklik darajasi imkonsizlikdan voqyelikkacha bo‘lgan doirada o‘zgarishi mumkin. Bu jihatdan imkoniyatni tavsiflashni uning sifat va miqdor me'yorlarini hisobga olib amalga oshirish mumkin.