Teqvim-2015. pdf

9
Ə d ə b i y y a t
Azərbaycan aviatorları Bö-
yük Vətən müharibəsində: 
biblioqrafiya /Azərb. Resp. 
Mədəniyyət və Turizm 
Nazirliyi, M.F.Axundov 
ad. Azərb. Milli Kitabxa-
nası; tərt. ed. N.Nağıyeva; 
burax. məs. və ixtisas red. 
K.Tahırov; red. M.Vəliyeva.- 
Bakı, 2010.- 81 s.
Jelev, J. Faşizm /J.Jelev; 
tərc. ed. R.Ramizoğlu; 
red. T.Barxudayev; rəyçi 
İ.Pçelintseva; Bakı Slavyan 
Un-ti.- Bakı: BSU “Kitab 
aləmi”, 2005.- 280 s. 
Abdullayeva, Z. Qələbə 
günündə görüşənədək: 9 
may faşizm üzərində qələbə 
günüdür /Z.Abdullayeva     
//Respublika.- 2014.- 9 
may.- S.12.
İ n t e r n e t d ə
www.anl.az 
www.az.wikipedia.org

---

156
Tarixdə bu gün
Kürəkçay müqaviləsi
1805
MA
Y
Rusiya imperiyasının XIX yüzilin başlanğıcın-
dan Azərbaycan torpaqlarını yeni işğal cəhdi fak-
tik olaraq müharibəyə çevrilmişdi. Çar hökuməti 
Azərbaycanın xanlıqlara parçalanmasından istifadə 
edərək, bu prosesdə həm silah, həm də müqavilələr 
bağlanmasından istifadə edirdi. 
1805-ci il mayın 14-də Kürəkçay müqaviləsi  
indiki Goranboy rayonu ərazisində Kürəkçay çayı 
sahilində Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan və Rusiya 
İmperiyası adından isə Rusiyanın  Qafqaz qoşunla-
rının baş komandanı Knyaz Sisianov tərəfindən im-
zalanmışdır. Bu müqavilə Qarabağ  xanlığının Ru-
siya tərəfindən ilhaqını faktiki rəsmiləşdirmişdir.
Belə ki, 11 maddədən ibarət müqavilənin 
şərtlərinə görə, Qarabağ xanı Rusiya çarının vas-
salı olmağına razılıq verir (maddə 1), müstəqil 
xarici siyasət hüququndan məhrum edilir (maddə 
4), çar xəzinəsinə hər il 8000 çervon bac verməyi 
öhdəsinə götürürdü (maddə 8). Rusiya dövləti də 
xanın varis və davamçılarının Qarabağ xanlığı 
üzərində hakimiyyətinin dəyişilməz saxlanılma-
sını, daxili idarəetmə ilə bağlı hakimiyyət işləri, 
məhkəmə  və divanxana, ölkədən yığılan gəlirin 
xanın  səlahiyyətində qalmasını öhdəsinə götürür-
dü (maddə 5). Bundan başqa, müqaviləyə görə, 
Qarabağ xanı Qafqaz komandanlığının  əmrlərini 
yerinə yetirməli və mayor Lisaneviçin rəhbərliyi 
altında 500 rus əsgərini Şuşada qalaya bitişik Xan-
bağı adlanan yerdə yerləşdirməli idi. 
Qarabağ xanlığının Rusiya tərəfindən ilha-
qından sonra Kürəkçay müqaviləsi  əslində icra 
olunmamışdır. Öncə  İbrahimxəlil xan qətlə yeti-
rilmiş, daha sonra isə Qarabağ xanlığının özünün 
mövcudluğuna son qoyulmuşdu. Daimi müddətə 
imzalandığı qeyd edilsə də, Kürəkçay müqaviləsi 
cəmi 17 il sonra, 1822-ci ildə ləğv edilmişdir. Ru-
siya Kürəkçay müqaviləsi ilə Qarabağın bütövlü-
yünün saxlanmasına imperator zəmanəti versə də, 
1822-ci ildə Qarabağ xanlığı aradan götürülmüş-
dü. Qarabağda  İbrahim xan və onun varislərinin 
hakimiyyəti rus administrasiyası ilə  əvəz olun-
muşdur. Çar Rusiyası etnik təmizləmə siyasətinə 
uygun olaraq Qarabağ əhalisinin etnik tərkibində 
ermənilərin sayını artırmaq üçün köçürmə siyasəti 
həyata keçirməyə başlamışdı. 
Müqavilənin tezliklə Rusiya İmperiyası 
tərəfindən ləgv olunma səbəbləri arasında Çar 
Rusiyasının bölgənin etnik tərkibini özünün 
uzunmüddətli maraqlarına xidmət edə biləcək 
şəkildə  dəyişməyə  əsaslanan imperiya siyasətini 
də qeyd etmək lazımdır. Bu siyasət  ən çox 
İran və Türkiyədən ermənilərin kütləvi  şəkildə 
Azərbaycanın Qarabağ  və digər xanlıqlarına 
köçürülməsini təşkil etməklə mövcud ərazi inziba-
ti quruluşun və etnik tərkibin dəyişdirilməsində öz 
əksini tapmışdır. 
Qeyri-rəsmi erməni köçkünləri ilə birlikdə on-
ların ümumi sayı isə 200 mindən çox olmuş  və 
köçürülmədən sonra Qarabağın etnik tərkibində 
ermənilərin sayı artmağa başlamışdır. Ermənilərin 
kütləvi şəkildə Qarabağa köçürülməsi nəticəsində 
burada yeni erməni kəndləri (Marağalı, Canyataq 
və s.) yaranmışdır. 
Ağır şərtlərlə Rusiya İmperiyası ilə imzalanma-
sına və sonrakı illərdə icra olunmamasına baxma-
yaraq, Kürəkçay müqaviləsi mühüm əhəmiyyətə 
malikdir. Xüsusilə onu qeyd etmək lazımdır ki, 
bu müqavilə çarizmin Qarabağ xanlığını  işğal 
etməsinə  qədər azərbaycanlıların bölgənin abo-
rigen xalqı olmasını, xanlığın siyasi-iqtisadi 
həyatına rəhbərlik etmələrini, ermənilərin Rus iş-
ğalından və bölgənin etnik tərkibini dəyişdirməyə 
yönəlmiş siyasətlərindən, onların kütləvi  şəkildə 
İran və Türkiyədən Azərbaycan torpaqlarına 
köçürülməsindən sonra Çar Rusiyasının himayəsi 
ilə üstün mövqelərə çıxdıqlarını göstərir.
Şükürov, K. Qarabağ Rusiya imperiyası tərkibində //Şükürov K. 
Qarabağ dünən, bu gün və sabah.- Bakı, 2004.- S.118-121.