Kegl cc pechat indd

61-MAVZU
MUSIQIY TOVUSHLAR VA SHOVQINLAR. TOVUSH 
VA SALOMATLIK. ME’MORCHILIKDA TOVUSH
Yuqorida aytganimizdek, biz tovushlar olamida yashaymiz. Bu 
tovushlar yoqimli bo‘lsa, musiqiy ta’sir qildi deymiz. Yoqmasa, buncha 
shovqin deymiz. Yig‘layotgan chaqaloqning ovozi onasiga yoqimli 
bo‘lsa, begona kishiga shovqin bo‘lib tuyuladi. Kimgadir nog‘oraning 
ovozi musiqiy tuyulsa, kimdir uni shovqin sifatida qabul qiladi. Shu 
sababli ularni qat’iy chegaralash qiyin. Latifani eslaylik. «Nasriddin 
bir kuni musiqachi tanishinikiga mehmon bo‘lib boribdi. Tanishi unga 
turli xil musiqa asboblarini uzoq vaqt davomida chalib ko‘rsatibdi-da, 
so‘rabdi: «Mulla Nasriddin, shu musiqa asboblaridan qaysi birining 
ovozi sizga yoqadi» 
 
– 
 
desa, Nasriddin qorni ochib ketganligidan: 
«Menimcha eng yaxshi ovoz, kapgirning qozonga urilishidan chiqqan 
ovoz»,  –  degan ekan». Shunga ko‘ra, odamlarga turli tovushlar turlicha 
ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, ko‘pchilikka musiqiy tovushlar 
yoqadi. Musiqa asboblarida tovushlar quyidagicha hosil qilinadi: havo 
ustuni tebranishi (karnay, surnay, klarnet, fleyta, saksofon va h.k.), 
tor tebranishi (rubob, tor, dutor, tanbur, skripka, violonchel, g‘ijjak va 
h.k.), tarang tortilgan teri yoki membrana tebranishi (doira, baraban, 
nog‘ora va h.k.) va elektron asboblardagi tebranishlar tufayli.
Ular chiqaradigan tovushlarning chastotasi, balandligi, tembri 
turlicha  bo‘ladi.  Masalan,  skripka  chiqaradigan  tovush  chastotasi 
260–15000 Hz, klarnetniki 150–8000 Hz, nog‘oraniki 90–14000 Hz 
atrofida bo‘ladi. Musiqiy tovushlarning parrandalarga, uy hayvonlariga 
ta’siri borligi ham o‘rganilgan. Har qanday yoqimli kuy yoki ashulani 

---

166
ham juda baland ovozda qo‘yilsa, u shovqinga aylanadi. Shovqin 
inson asabiga va salomatligiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli shovqindan 
asrash uchun tovush yutuvchi vositalardan foydalaniladi. Narsa va 
vositalarning tovushni yutish xossasini belgilash uchun tovush yutish 
koeffitsiyenti (
) deb ataluvchi kattalik kiritiladi.   –  yutilgan  tovush 
energiyasining tushgan tovush energiyasiga nisbati bilan o‘lchanadi. 
6-jadvalda 
 kattalikning turli materiallar uchun qiymati keltirilgan 
(tovush chastotasi 500 Hz).
6-jadval
Material

G‘ishtdan qurilgan suvalmagan devor
Beton devor
Linoleum (0,5 sm qalinlikda)
Devorga qoqilgan faner
Deraza oynasi
Devorga osilgan gilam
Shishadan yasalgan paxta qatlami (9 sm)
0,03
0,02
0,03
0,06
0,03
0,21
0,51
Shovqinlarning inson salomatligiga salbiy ta’siri bo‘lganligidan, 
ularni kamaytirish choralari ko‘rilmoqda. Masalan: Yevropa mam-
lakatlari shovqini ma’lum chegaradan oshadigan samolyotlarning 
mamlakat hududida uchishi, aeroportlariga qo‘nishini taqiqlab qo‘ydi.
Binolarni loyihalashda ham tovush tarqalishiga e’tibor beriladi. Shu 
sohani o‘rganadigan fan bo‘limi