kuzatishlar va tajriba
o‘tka zish lardan iborat ekan.
1. 1-rasmga qarab fizik jismlar va jismlar sistemasini ko‘rsating.
2. Kuzatishlar bilan tajriba o‘tkazishlar orasida qanday farq bor?
3. Fizikaga oid tajribalarga misollar keltiring.
5-MAVZU
KUZATISHLAR VA TAJRIBALAR
Atrofimizni o‘rab turgan olam haqidagi dastlabki bilimlarimizni
hodisa larni kuzatish orqali olamiz.
Kuzatish deb, sodir bo‘layotgan hodisaga ta’sir ko‘rsatmasdan,
uning xususiyatini o‘rganishga aytiladi. Masalan, jismlarning Yerga
tushishini juda qadimdan insonlar kuzatib kelishgan. Kuzatishlar
davomida ikkita savol paydo bo‘lgan: nima sababdan jismlar erkin
qo‘yib yuborilsa, pastga tomon harakatlanadi va tushish tezligi
nimalarga bog‘liq? Bu savolga qadimgi grek olimi Aristotel javob
topishga harakat qilgan. Aristotel, jismlar qancha og‘ir bo‘lsa,
shunchalik tez tushadi, degan g‘oyani bergan. Italyan fizigi Galileo
Galiley o‘z zamonasida mazkur g‘oyani tekshirish uchun tajriba
o‘tkazadi. Afsonaga ko‘ra mashhur Piza og‘ma minoradan shar
shaklidagi yengil va og‘ir jismlarni bir vaqtda tashlab ko‘radi. Bu
jismlarning yerga bir vaqtda urilganiga u yerda hozir bo‘lganlar guvoh
bo‘lishgan. Bu hodisani ko‘p marta o‘tkazganidan so‘ng, qonuniyat
topilgan. Shunday qilib, Galiley tajriba vositasida Aristotel g‘oyasining
noto‘g‘ri ekanligini isbotlagan.
Shunday qilib, jarayonni kuzatish davrida uning qanday borishi va
sababini anglashga harakat qilamiz. Fikrlash davrida kuzatilayotgan
hodisalar to‘g‘risida gipoteza deb ataluvchi turli farazlar paydo
bo‘ladi. Gipotezani tekshirish uchun maxsus tajribalar o‘tkaziladi.
Uni shuningdek eksperiment deb ham aytish mumkin.
Tajribalar o‘tkazishda kuzatishlar bilan birgalikda o‘lchash ishlari
ham olib boriladi. Masalan, suvning qaynashi o‘rganilayotganda, ter-
mometr bilan uning temperaturasi o‘lchab boriladi. U yoki bu gipo-
11
teza aytilganda uning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini eksperiment o‘tkazib
aniqlay miz.
Shunday qilib, fizik bilimlar quyida keltirilgan ketma-ketlikda baja-
rilgan ishlar orqali hosil qilinar ekan:
kuzatishlar
→ gipoteza → eksperiment → xulosa.
Tajribalar o‘tkazishda va kuzatishlar olib borishda, o‘lchash ishla-
rini bajarish uchun o‘lchov asboblaridan foydalaniladi (2- rasm). Ular-
dan ayrimlari juda sodda tuzilgan. 2-rasmda keltirilgan asboblardan
biri shtangensirkul bo‘lib, jismlarning qalinligini yoki tirqishlarning
kengligini o‘lchashda foydalaniladi.
O‘lchov
tasmasi
Shtangensirkul
Tarozi
Chizg‘ich
Menzurka
Sekundomer
2- rasm.
Juda aniq va murakkab o‘lchashlarda murakkab asboblar ishlatiladi.
Masalan, vaqtni, tezlikni, havo bosimini o‘lchaydigan asboblar.
1. Gipoteza deganda nima tushuniladi?
2. Kuzatish eksperimentdan nimasi bilan farq qiladi?
3. O‘lchov asboblari qanday maqsadlarda ishlatiladi?
4. Siz yana qanday o‘lchov asboblarini bilasiz?
|