Kelishilgan

Nazorat uchun savollar va topshiriqlar
1. Marosimlarni nishonlashda og'zaki ijodning qaysi janrlari­dan foydalanilgan?
2.Nima uchun marosimlari xalq qadriyatlarining namunasi deb ataladi?
3.Mavsumiy marosimlarga qaysi marosimlar kiritiladi? Mavsumiy marosim qo’shiqlariga misollar keltiring.
4. Xalq marosimlarining turlari va ularni o'tkazish tartiblari haqida so'zlang.
5. O'zingizga yaqin qariyalardan ayrim marosimlarni o'tkazish tartiblarini mukammal yozib oling va so'zlab bering.


Adabiyotlar:
1. Imomov K, Mirzayev T, Sarimsoqov B., Safarov O. O'zbek xalq og'zaki poetik ijodi. T., «O'qituvchi». 1990. 116-141-bet.
2. Alaviya M. O'zbek xalq marosim qo'shiqlari. T., «Fan»,1974.
3. Sarimsoqov B. O'zbek marosim folklori. T., «Fan», 1986.
4. Gulyor. O'zbek xalq ijodi turkumi. T., G'afur G'ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. 1967.
3 – mavzu: Xalq dostonlari. Qahramonlik va romantik dostonlarning go`yaviy-badiiy xususiyatlari.


REJASI:

1. 
   O’zbek xalq dostonlarining o’ziga xos janriy xususiyatlari.
   
2. 
   O’zbek xalq dostonlarining asosiy turlari.
   
3. 
   Kitobiy va tarixiy dostonlarning boshqa doston turlaridan farqi.
   
4. 
   “Kuntug’mish” - ishqiy-romantik doston.
   
5. 
   “Alpomish”- qahramonlik dostoni
   
6. 
   Dostonshilik maktablarining shakllanish tarixi.
   
7. 
   Xalq baxshilari.
   
8. 
   Xulosa
   

BAYONI:
1. Dunyodagi ayrim xalqlarda o'zining tarixiga oid yirik hajmdagi katta muhim voqea bayon etiladigan janrlar bor. Biz - o'zbeklarda bu janr «doston» deb ataladi. «Doston» so'zi qiziq-qiziq voqealarni hikoya qilish, maqtash ma'no­larini anglatadi. Badiiy adabiyotimizda asosan ikki usulda yaratilgan dostonlar bor. Birinchisi, asrlar davomida xalq og'zaki ijodida baxshilar tomonidan og'zaki tarzda kuylab kelingan dostonlar. Ikkinchisi, yozma shaklda shoirlar tomonidan ijod qilingan dostonlar. «Alpomish», Go'ro'g'li turkumidagi «Go'ro'g'lining tug'ilishi», “Malikai Ayyor”, «Ravshan»; «Kuntug'mish», «Rustamxon» kabilar og'zaki dostonlar namunalaridir. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig», Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro'z», Na­voiyning «Hayratul abror”, «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» kabi asarlari esa yozma adabiyotdagi dostonlar bo'lib, ularni og'zakidan ajratish lozim bo'ladi.
Og'zaki ijoddagi doston bir qator tarkibiy qismlardan tashkil topadi. Professor M. Saidov ularni she'riy va nasriy parchalardan iborat matndan, musiqadan, doston aytuv­chilling hofizlik san'atidan va so’z cherta bilishidan iborat, deb qayd etadi. Shu bilan birga, doston haqida to'liq tasavvur hosil qilish uchun baxshining bevosita tinglovchi­lar davrasida qaynab (ilhomga kirib) doston ijro etishiga guvoh bo'lish ham muhimdir. Demak, doston bo'lishi uchun baxshining tinglovchi bilan jonli muloqotini ham tarkibiy qismlardan biri sifatida baholash mumkin.
Dostonni baxshilar kuylaydilar. Qadimgi zamonlarda «baxshi» xalqona usullar bilan bemorni davolovchi tabib, ayrim hududlarda ustoz ma'nolarini anglatgan. Bugungi kunda bu so'z asosan xalq dostonlarini kuylaydigan san'atkorni bildiradi. Baxshi so’z chertganda sozanda, she'riy parchalarni kuyga solib aytganda xonandadir. Shuningdek, parchalarni bir zumda to'qib ketadigan shoir, dostondagi nasriy parchalarni yoddan o’qiyotganda badiiy so'z ustasi hamdir. Shoirtabiat baxshi hech qachon doston­ni bir xiI, ya'ni o'zgarishsiz ijro etmaydi. Professor Hodi Zarifovning ta'kidlashlaricha, bulung'urlik Amin baxshi «Alpomish» dostonini uch oy davomida tinglovchilarini sira zeriktirmay kuylagan ekan. Endi yozda yoki kuzda bosh­langan doston kuzda yoki qishda nihoyasiga yetishini tasavvur qilaylik. Bir fasl muddatda doston ijro etgan baxshi biron kitobga qaramasdan shuncha gapni va she'riy par­chalarni qaerdan topgan? O'sha nusxadagi dostonning hajrni qanday bo'lgan? Uch oy zeriktirmay ijro etish uchun naqadar yuksak mahorat egasi bo'lishi kerak o'sha baxshi? Bu savollarga beriladigan bar bir javob o'zbek dostonchili­gining beqiyos imkoniyatlarini qayta-qayta takrorlaydi, xolos. Baxshi doston aytar ekan, «Alpornish» dostonida Alpomish gapirganida, Alpomish mardligini, Barchin so'zlaganida go'zal qizning yuzini ko'z oldimizda gavdalan­tiradi. Shuning uchun doston kechalari har bir tinglovchi uchun katta bayram bo'lgan. Bu kechalarda odamlar o'rtasidagi hamma ginaxonliklar unutilgan, turmush tashvishlari chekingan. Yoshu kattalar, erkak-ayollarning butun xayoli dostondagi voqealar bilan band bo'lgan.
Dostonlar hajm jihatdan chegaralanmaydi. Doston ijrosi ham ba'zan soatlab, ba'zan kunlab davom etgan. Bunda doston mazmuni, baxshining mahorat darajasi muhim hisoblangan. O'zbekistonda xalq dostonlari Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm, Namangan viloyatlarida va Qoraqalpog'iston muxtor respublikasida ijro etiladi. Ijrochi baxshilar do'mbira, tor, dutor chertib, qo'biz tortib doston aytadilar.' Ijro usuliga ko'ra o'zbeklarda Samarqand, Xorazm, Farg'ona (Namangan) dostonchilik an'analari mavjud bo'lib, Samarqandda ichki bo'g'iz ovoz­da, Xorazmda ochiq qo'shiq aytish yo'li bilan, Na­manganda ochiq, ammo, musiqa asbobiga mos holda kuy­lanadi.
Samarqand dostonchiligida hajm jihatidan katta doston­tar nasrdan va epik she'rlardan iborat bo'ladi. Xorazm dos­tonchiligida dostonlar nasriy parchalardan va lirik she'rlar­dan iborat bo'ladi. Bu dostonlarning hajmi katta bo'lmay­di. Namanganda ham dostonlarning hajrni kichik, ammo ularning matnlari Samarqand dostonchiligi kabi nasrdan va epik she'riy parchalardan tashkil topadi.
Samarqand dostonchiligi an'anasiga mansub «Ravshan» dostonidan nasriy parcha keltiraylik:
«Oq qiz shunday qiz edi: oti Oqqiz, Zulxumorga naq qiz. Oqqiz o'zi oq qiz, o'zi to'lgansog' qiz, o'rta bo'yli chog' qiz, o'ynagani bog' qiz, uyquchi emas, sog' qiz, eri yo'q o'zi ­toq qiz, ko'p kalondimog' qiz, yaxshi - tekis bo'z bolani
ko'rsa, esi yo'q - ahmoq qiz, qora ko'z, bodomqovoq qiz, sinli-siyoq qiz, o'zi semiz - turishi yog' qiz; o'yinga qulay­roq qiz, to'g'ri ishga bo'layroq qiz, o'zi anqov olayroq qiz, tanasi to'sh qo'ygan keng qiz, sag'risi do'ng qiz, urushqoq emas - jo'n qiz, a'zosi bari teng qiz...».
2. Xalq dostonlari yurtimizning turli hududldrida turlisha ijro etilishiga, ijro usullariga, voqealar sharhiga ko’ra, hatto bir viloyatning o'zida ayrim-ayrim maktablarga ega bo'lishidan tashqari mazmuniga ko'ra ham bir necha turlar­da tasniflanadi. Taniqli olimlardan V.M. Jirmunskiy, H. T. Zarifov, M. Saidov, T. Mirzaev, B. Sarimsoqovlarning kuzatishlaricha, xalq dostonlarini turlarga bo'lishda ko'proq ularning mazmuniga, qahramonlarning fe'l-atvoriga e'tibor qilish ma'quI. Ammo nomlari tilga olingan olimlarning har biri amalga oshirgan tasnif ma'lum darajada bir-biridan farq qilishiga qaramay, ularni quyidagicha nomlash mumkin:
1. Qahramonlik dostonlari («Alpomish»).
2. Ishqiy- romanik dostonlar ( «Ravshan», «Kuntug'­mish» ).
3. Jangnoma dostonlari(«Yakka Ahmad»).
4. Kitobiy dostonlar(«Sayyod va Hamro», «Oshiq G'arib va Shohsanam»).
5. Tarixiy dostonlar(«Oysuluv»).
Tasnif qilishning asosi dostonlarda tasvirlangan voqea­laming bosh mohiyati bilan izohlanadi. Masalan, «Alpo­mish» dostonida ham ishq-muhabbat, jang lavhalari, tarixiy ma'lumotlar bor. Ammo ma'lum sabab bilan ajralib ketgan xalqni birlashtirish yo'lidagi mardlik va qahramonlik asar­rung markaziy g'oyasini tashkil etadi. Yoki «Ravshan» dos­tonida ham mardlik, qahramonlik belgilari uchraydi. Lekin doston mazmunidagi asosiy fIkr Ravshanning Zulxumorga bo'lgan ishqini ifodalash maqsadidagi safarini baron qilish­ga bag'ishlanadi.
Qahramonlik eposi xalq og'zaki ijodi tarixida alohida bosqich sifatida baholanadi. Uning mashhur namunasi yunonlarda «Odisseya» va «Iliada» asarlari hisoblanadi. Qirg'iz xalqining «Manas»i ham ana shunday bosqich namunasidir. Bunday asarlarda alohida qahramonlik va mardlik namunasini ko'rsatgan xalq farzandining yurt ozodligi, elni birlashtirish maqsadidagi safarlari, o'zidan son va kuch jihatidan yuqori turgan dushman bilan olishuv­lari aks etadi. Qahramonlik eposiga O’ zbeklarda «Alpomish»dostoni misol bo'ladi. Unda yurtimizdagi milliy an'analar­rung shakllanishi, tashqi dushmanlarga qarshi kurash, xalq birligini saqlash, mustaqil hayotni muhofaza qilish g'oyalari o'z ifodasini topgan.
Xalqimiz baxshilari repertuaridagi dostonlaming salmoqli qismini romanik dostonlar tashkil qiladi. «Roman» fransuz tilidan olingan bo'lib eposning bir turi ma'nosini anglatgan. Ammo keyinchalik badiiy adabiyotdagi roman janr sifatida alohida ajralib rivojlanganidan so'ng sevgi-sar­guzashtlarni to'qima tarzda aks ettiruvchi asarlar tushun­chasini bera boshlagan. Romantik dostonlar deganda, xalq dostonlarining mazmunan sevgi - sarguzashtlarni tasvirlovchi turlari tasavvur qilinadi. Ularda voqea tuguni oshiqning ma'shuqa haqida xabar topishidan boshlanadi. Keyinchalik qahramon ishq sarguzashtlariga boy safarga otlanadi. Bu yo'lda turli qiziqarli, hayratomuz hayot lavhalari ro'y beradi. Dushmanlar bilan yakkama-yakka olishuvlar bo'ladi. Dostondagi voqealar rivoji shu tarzda taraqqiy etadi va oxir-pirovardida oshiq o'z orzusiga yeta­di. «Ravshan», «Kuntug'mish» kabilarni ana shunday dos­tonlar qatoriga qo'shish mumkin.
Jangnoma-dostonlarni esa voqea rivoji asosan jang lav­halariga boy asarlar tashkil etgan. Baxshilar bunday doston­larni nisbatan kam ijro etganlar. Bunday dostonlarda ko'p­roq qahramonning botirligini tasvirlashga e'tibor beriladi.
«Yusuf bilan Ahmad», «Alibek va Bolibek», «Qirq ming» kabi asarlar shular jumlasidandir.
3. Kitobiy dostonlar asosan tarixiy hayotimizning keyingi asrlarida paydo bo'ldi. Yozma adabiyotimiz vakillari tomonidan yaratilgan dostonlardagi qiziqarli va ibratli voqealar bilan tanishgan baxshilar ular asosida O'zlarining nusxa (variant)larini yaratganlar. Natijada kitobiy dostonlar yozma va og'zaki ijodning o'zaro aloqalari natijasi sifatida vujudga kelgan. Og'zaki ijoddagi «Sayyod va Hamro», «Oshiq G'arib va Shohsanam», «Vomiq va Uzro» kabi dos­tonlar ana shu turdagi asarlar namunasidir.
Tarixda bo'lib o'tgan muhim voqealar haqida hikoya qiluvchi dostonlar tarixiy dostonlar deb ataladi. Bunday asarlarda tarixiy voqealar tinglovchida shubha uyg'otmaydi­gall to'qimalar yordamida aks ettiriladi. Ammo ularda tarix qanday bo'lsa, shu tarzda, to'kis ravishda o'zgarishsiz bayon etilmaydi. O'tmishda shuhrat topgan «Oysuluv» ana shunday doston sanaladi.
4. Xalq og’zaki ijodinamunalaridan biri bo’lgan «Kuntug'mish» dostoni ishqiy - qahramonlik dostonidir.