Kiberxavfsizlik asoslari fanidan

Kalit yordamida o‘rin almashtirish. Oddiy o‘rin almashtirish usulidan tashqari kalit yordamida o‘rin almashtirish usuli ham mavjud. Shifrlash jadvalidan kalit orqali foydalaniladi.
Bu usulda kalit simvollariga mos holda ochiq matnning uzunligidan kelib chiqib NxM jadvali tuziladi va ochiq matnni (T₀) ustun bo‘yicha joylashtirilib chiqiladi. So‘ngra kalit simvollari alfavit tartibida tartiblanib, ustun bo‘yicha o‘rin almashtiriladi, qator bo‘yicha o‘qilib shifrlangan matnga (T₁) ega bo‘linadi va bloklarga bo‘linadi.
Т₀= Ўзбекистон келажаги буюк давлат;
К = Тошкент;
Matnda 28-ta va kalitda 7-ta harflar borligi uchun 4x7 jadval tuzamiz.

Ў	К	О	Л	Г	Ю	В
З	И	Н	А	И	К	Л
Б	С	К	Ж	Б	Д	А
Е	Т	Е	А	У	А	Т

Matnda 28-ta va kalitda 7-ta harflar borligi uchun 4x7 jadval tuzamiz.

Т	о	ш	к	е	н	т
5	4	7	2	1	3	6
Ў	К	О	Л	Г	Ю	В
З	И	Н	А	И	К	Л
Б	С	К	Ж	Б	Д	А
Е	Т	Е	А	У	А	Т

Raqamlarni o‘sish tartibida joylashtirib ustunlarni o‘zgartirib chiqamiz.

е	к	н	о	Т	т	ш
1	2	3	4	5	6	7
Г	Л	Ю	К	Ў	В	О
И	А	К	И	З	Л	Н
Б	Ж	Д	С	Б	А	К
У	А	А	Т	Е	Т	Е

Qator bo‘yicha 4 tadan bloklarga bo‘lib, simvollar ketma-ketligidagi shifrlangan matnni olamiz. Shuni e’tiborga olish kerakki, agar qatorda ketma-ket ikkita bir xil harf kelsa, chap tarafdan kelayotgan harf birinchi raqamlanadi, keyin esa ikkinchisi raqamlanadi va shifrlangan matn hosil qilinadi.

Т₁= ГЛЮКУВОИАКИЗЛНБЖДСБАКУААТЕТЕ;
Shifrni ochishda teskari jarayon amalga oshiriladi. Shifrlanish jarayoni qadamma - qadam amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ikki tomonlama o‘rin almashtirish usuli. Bu usulda kalit sifatida ustun va qatordagi harflar tartibidagi sonlardan foydalaniladi. Avvalam bor kalit simvollariga qarab jadval tuziladi va ochiq T₀ matn qator shaklda joylashtirilib chiqiladi, so‘ngra esa raqamlar navbatma - navbat tartiblanib, avval qator, so‘ngra esa ustun o‘rni almashtiriladi va jadvaldagi ma’lumot qator bo‘yicha o‘qilib T₁ga ega bo‘linadi.
Masalan: «Интилганга толе ёр» ochiq matni shifrlash talab etilsin. Bu yerda kalit bo‘lib 1342 va 2314 xizmat qiladi. Yaxshiroq izohlanishi uchun K₁=1342 qator sifatida va K₂=2314 ustun sifatida belgilab olamiz.
4x4 jadval yaratib T₀ qator bo‘yicha yozamiz

	2	3	1	4
1	И	Н	Т	И
3	Л	Г	А	Н
4	Г	А	Т	О
2	Л	Е	Ё	Р

Endi qator va ustunlar tartib bo‘yicha o‘rinlari almashtiriladi.

	2	3	1	4
1	И	Н	Т	И
2	Л	Е	Ё	Р
3	Л	Г	А	Н
4	Г	А	Т	О

	1	2	3	4
1	Т	И	Н	И
2	Ё	Л	Е	Р
3	А	Л	Г	Н
4	Т	Г	А	О

Oxirgi jadvalga asosan shifrlangan matnni olish uchun qator bo‘yicha yozamiz.
Т₁ =ТИНИЁЛЕРАЛГНТГАО
Jadval o‘lchamining kattaligi shifr chidamliligini oshiradi: 3x3 jadvalda 36 ta variant, 4x4 jadvalda 576 ta variant, 5x5 jadvalda 14400 variant;
Vernam va Vijiner shifrlash algoritmi

Xozirgi vaqtda axborotlarni himoyalashni ta’minlashning qandaydir biror texnik usuli yoki vositasi mavjud emas, ammo ko‘p xavfsizlik muammolarini yechishda kriptografiya va axborotlarni kriptoo‘xshash almashtirishlari ishlatiladi.

Vernamning shifrlash usuli. Vernamning shifrlash tizimi modul qiymati m=2 bo‘lgan Vijiner shifrlash tizimining bir qismi hisoblanib, 1926-yilda bu usulning aniq ko‘rinishi ishlab chiqiladi. Gilbertom Vernam AT&SShA firmasi xomiyligi ostida kiruvchi matn sifatida ikkilik sanoq sistemasidan foydalandi. Shifrlashda birinchi Ingliz alfavitidagi(A,B...Z). Matnning xar bir xarfi 5-bit bo‘lakli (b0,b1…b4) Bado raqami bilan kodlanadi. Ixtiyoriy ketma-ketlikdagi ikkilik kalitlar k0,k1,k2, avval kitobsimon lentaga yoziladi. Quyidagi rasmda uzatilayotgan axborotni Vernam usuli orqali shifrlash ko‘rsatilgan (2.1- rasm).

2.1- rasm. Vernam usuli orqali shifrlash
Kiruvchi matnni shifrlashda x-kiruvchi matn ikkilik ko‘rinishiga o‘tkaziladi va ikkilik modul ostida ikkilik ketma-ketlikdagi k-kalit bilan shifrlash amalga oshiriladi. U shifrlangan yozuv:

Shifrni ochishda yozuvdagi har bir ikkilik modul ostidagi belgilar k-kalit ketma-ketligi bilan tuziladi.

А	0	00000
В	1	00001
C	2	00010
D	3	00011
E	4	00100
F	5	00101
G	6	00110
H	7	00111
I	8	01000
J	9	01001
K	10	01010
L	11	01011
M	12	01100
N	13	01101
O	14	01110
P	15	01111
Q	16	10000
R	17	10001
S	18	10010
T	19	10011
U	20	10100
V	21	10101
W	22	10110
X	23	10111
Y	24	11000
Z	25	11001
#	26	11010
!	27	11011

H=7=00111	K=10=01010	N=13=01101
x	y	xor
0	0	0
0	1	1
1	0	1
1	1	0
1	0	1

32=2⁵ ga yani 5 betli ikkilik sanoq sistemasi uchun

Misol: “HELLO” so‘zi shifrlansin.
T₀= HELLO K= KALIT T₁= ?
Vernam ishlab chiqqan bu tizimni aylanali lenta yordamida tekshirgan, uzatgich (перидатчик) va qabul qilgichlarni (прёмник) ko‘rishda bir xil yoki shunga o‘xshagan kalit ketma-ketligidan foydalangan. Vernam shifrlash tizimining kamchiligi uzatuvchi orqali qabul qilish tomoniga kalit ketma-ketligini qanday uzatish edi. Chunki dushman kalitni olsa, u yuborgan shifrlangan matnni bemalol ochib o‘qiy oladi. Shuning uchun ham Vernamning shifrlash tizmi etarli emasligi sababli buni hal qilish uchun shifrlashni gammalashtirish usuliga o‘tilgan.
А5/1 ma’lumotlarni shifrlash algoritmi
A5/1 shifrlash algoritmida dastlabki kalitning uzunligi 64 bitni tashkil etib, u quyidagi uchta registorga qiymat qilib beriladi:

• 
  X: 19 bit (x₀,x₁,x₂, …,x₁₈)
  
• 
  Y: 22 bit (y₀,y₁,y₂, …,y₂₁)
  
• 
  Z: 23 bit (z₀,z₁,z₂, …,z₂₂)
  

Har bir qadamda: m = maj(x₈, y₁₀, z₁₀) hisoblanadi

• 
  masalan: maj(0,1,0) = 0 vа maj(1,1,0) = 1
  
• 
  agar x₈ = m ga teng bo‘lsa, u holda X registor qiymatlari
  
  • 
    t = x₁₃  x₁₆  x₁₇  x₁₈
    
  • 
    x_i = x_i1 for i = 18,17,…,1 va x₀ = t
    
• 
  agar y₁₀ = m ga teng bo‘lsa, u holda Y registor qiymatlari
  
  • 
    t = y₂₀  y₂₁
    
  • 
    y_i = y_i1 for i = 21,20,…,1 and y₀ = t
    
• 
  agar z₁₀ = m ga teng bo‘lsa, u holda Z registor qiymatlari
  
  • 
    t = z₇  z₂₀  z₂₁  z₂₂
    
  • 
    z_i = z_i1 for i = 22,21,…,1 and z₀ = t
    
• 
  natijaviy kalit ketma-ketligi x₁₈  y₂₁  z₂₂ ga teng bo‘ladi.
  

Bu amallar quyidagi rasmda ifodalangan:
Masalan quyidagi ko‘rsatilgan hol uchun:
m = maj(x₈, y₁₀, z₁₀) = maj(1,0,1) = 1 ga teng bo‘ladi. Natijada X registor siljiydi, Y registor siljimaydi va Z registor siljiydi. O‘ng tomondagi bitlar XOR amal bo‘yicha qo‘shiladi va 0  1  0 = 1 qiymat olinadi.
Ushbu usulda bir siklda bir bit kalit x xosil qilinadi.
Nazorat savollari

1. 
   O‘rin almashtirish usullari.
   
2. 
   Vijiner shifrlash algoritmi yordamida kalit sifatida o‘z ismingizdan, ochiq matn sifatida esa familya va otangizni ismidan foydalangan holda kiril alifbosida shifrlang.
   
3. 
   A5/1 shifrlash algoritmi.
   
4. 
   O‘z familyangizni 8 baytini oling va uni ikkilik ko‘rinishda ifodalab, A5/1 shifrlash algoritmi uchun kirish qiymat qilib bering. Dastlabki 20 bitli tasodifiy kalitni hisoblang.
   
5. 
   Simmetrik shifrlash usullarining kamchiliklari va afzalliklari.
   
6. 
   Assimetrik shifrlash usullarining yaratish usullari.