Kirish I bob. Aqsh II jahon urushidan keying yillarda ijtimoiy, siyosiy axvoli

Ikkinchidan, fashistik davlatlar blokiga qarshi urushayotgan davlatlarga ko’plab miqdorda qurol-yarog’ va boshqa sanoat hamda qishloq xo’jalik mahsulotlari sotish hisobiga erishildi. Chunonchi, 1941-1945-yillarda AQSH o’z ittifoqchilariga 46 mlrd. (shu jumladan Buyuk Britaniyaga 30 mlrd., SSSR ga esa 9 mlrd.) dollarlik harbiy mahsulotlar yetkazib berdi.
Uchinchidan, chet davlatlar AQSH dan 41 mlrd. dollar miqdorida qarz bo’lib qoldi.
1947-yilda dunyo sanoat ishlab chiqarishining 54 foizi AQSH hissasiga to’g’ri keldi. Xalqaro savdoda yetakchi o’rinni egalladi. Flotining quvvati ham 5 baravar ortdi. AQSH dunyoning birinchi davlatiga aylandi.
AQSH ichki siyosatini belgilashda liberalizm va konservatizm mafkuralarining roli katta ahamiyatga ega. Demokratlar partiyasi ichki siyosatda liberalism mafkurasiga, Respublikachilar partiyasi esa konservatizm mafkurasiga amal qiladilar.
Liberalism mafkurasining mohiyatini mavjud jamiyatni isloh etish tashkil etadi. Bu islohatlar quyidagi mazmunga ega bo’lishi ko’zda tutilgan:
- mamlakat miqyosida yagona umumdavlat ijtimoiy ta’minot tizimini yaratish, monopoliyalar iqtisodiy faoliyati va narx-navoning shakllanishi ustidan jamoatchilik nazoratini o’rnatish, bevosita demokratiyani yanada kengaytirish, davlat boshqaruvi va siyosiy partiyalar boshqaruvi tizimida turli millat, irq va jins vakillarining ishtiroki ular soniga nisbatan proporsional bo’lishiga erishish;
- soliq siyosati yordamida miliy daromadni qayta taqsimlash. Bunda milliy daromaddan tekin tibbiy xizmat, aholining kam ta’minlangan qatlamiga moddiy yordam ko’rsatishga, kam ta’minlangan oilalarga, bolalarga nafaqa to’lash, maktablarda tekin nonushta va tushlik hamda tekin umumiy o’rta ta’lim berilishiga erishish.
AQSH ichki siyosatini belgilashda konservatizm mafkurasi ham katta ta’sirga ega. Konservatizm xususiy tadbirkorlikka maksimal darajada erkinlik berilishini yoqlaydi. Kambag’allar uchun soliq yo’li bilan xususiy tadbirkorlardan qo’shimcha mablag’ olinishini qoralaydi.
Konservatizm mafkurachilari va yo’lboshchilari: “davlat kambag’allar uchun miskinlar uyi emas, har bir kishi mehnat qilishi, o’zini o’zi ta’minlashi zarur”, “Hech kim jamiyatdan xayr-ehson kutmasligi lozim”, - deb hisoblaydilar.
Urushdan keyingi dastlabki yillarda ichki siyosatda rekonversiya, ya’ni mamlakat hayotini harbiy izdan tinch izga solish muammosi birinchi o’ringa chgiqdi. Nega shunday bo’ldi? Urush yillarida AQSH qurolli kuchlarida 12 mln. kishi xizmat qildi. 1947-yilga kelib ularning sonini 1-1,5 mln. kishiga tushirish haqida qaror qabul qilindi.
Ichki siyosatda mayda va o’rta korxonala ko’payishiga alohida e’tibor berildi. Urushdan keyingi dastlabki yillarda mamlakatda 9 mln. ta shaxsiy fermalar faoliyat ko’rsatdi. Prizident G. Trumen (1945-1952) 1948-yilda ijtimoiy himoya sohasida quyidagi tadbirlarni ilgari surdi:
- ish o’rinlarining to’la bandligini ta’minlash;
- adolatli mehnat munosabatlarini joriy etish;
- davlat uy-joylari qurish va xaroba kulbalarni yo’q qilish.
Bu yo’l “adolatli yo’l” deb nom oldi. G. Trumen davrida qonu asosida minimal ish haqi, sug’urta nafaqalari to’lovlari oshirildi.
1952-yilgi prizident saylovlarida mashhur harbiy qo’mondon, general D. Eyzenxauer (Respublikachilar partiyasining nomzodi) g’alaba qozondi. Uning ichki siyosatida o’zgacha fikrlovchilarni ta’qib etish kompaniyasi boshlandi. Bu kompaniyani senator J. Makkarti boshqardi. Uning raharligida AQSH Senati “Amerikaga qarshi faoliyatnitekshirish komissiyasi” ni tuzdi. Komissiya AQSH ning ichki va tashqi siyosati haqida rasmiy nuqtai nazardan o’zgacha fikr bildirganlarni qo’poruvchilikda aybladi.
1950-yillarda negr xalqining o’z haq-huquqi uchun kurashu kuchaydi. Bu kurashning rahbari ruhoniy Martin Lyuter King edi. U kurashning kuch ishlatmaslik yo’lini tanlagan. 1956-yilda AQSH Oliy sudi avtobuslarda oqtanli va qora tanlilar uchun alohida joy ajratishni, maktablarda esa oq tanli va qora tanlilarni ajratib oqitishni qonunga zid deb topdi.
1960-yilgi prizidentlik saylovida demokrat J. Kennedi (1961-1963) g’alaba qozondi. Chunonchi, J. Kennedi kosmosda AQSH ning yetakchi davlat bo’lishini ta’minlash maqsadida “Apollon” deb ataluvchi dasturni ilgari surdi. Dasturning maqsadi Amerika raketasini oyga qondirish (bu maqsadga 1969-yilda erishilgan). Bu tadbirlarni amalga oshirish katta mablag’ sarf etishni talab etardi. Hukumat bu xarajatlarni soliqlarni oshirish hisobiga qoplamoqchi edi. Bu hol hukumatning yirik korparatsiyalar bilan munosabatini buzilashiga olib keldi.
Bu esa o’z navbatida demokratlar parrtiyasida bo’linishni keltirib chiqaradi. J. Kennedi 1963-yilning 22-noyabrida Dallas shahrida otib o’ldirildi. Undan so’ng prizidentlik lavozimini vitse-prizident L. Jonson egalladi.
U “buyuk jamiyat” qurish dasturini ilgari surdi va o’z oldiga kambag’allikni hamda irqiy adolatsizlikni tugatish vazifasini qo’ydi. “Kambag’allikka qarshi kurash” dasturini amalga oshirish maqsadida kam daromadli oilalarga yordam erish dasturi qabul qilindi.
1964-1968-yillar davomida ijtimoiy sohalar uchun 10 mln. dollar sarflandi. To’g’ri, mamlakatda kambag’allikni tugatib bo’lmadi. Biroq kambag’allar sonini 36,4 mln. kishidan 25,4 mln. kishiga kamaytirishga erishildi.
Vetnam urushi AQSH ichki siyosatiga ham katta talofat yetkazdi. 1968-yilga kelib 30 ming AQSH harbiylari halok bo’ldi. 180 ming harbiy esa yarador bo’ldi. Ijtimoiy sohaga xarajatlar ajratish keskin kamaydi. 1968-yilgi prizidentlik saylovida respublikachilar partiyasining nomzodi R. Nikson (1969-1974) g’alaba qozondi.
R. Nikson hokimiyat tepasiga kelgan davrda AQSH ni og’ir iqtisodiy va siyosiy inqiroz qamrab olgan edi. 1971-yilga kelib ishsizlar soni 5 mln. dan ortdi. Bu ishga yaroqli aholining 6 foizini tashkil etardi. Og’ir iqtisodiy inqirozdan chiqish uchun qator keskin choralar ko’rildi. Chunonchi, ish haqi va narxlar muzlatildi. Davlat xarajatlari kamaytirildi. Dollarni oltinga almashtirish vaqtincha to’xtatildi. Mamlakatga olib kelinadiga tovarlar uchun 10 foizlik boj to’lovlari joriy etildi. R. Nikson prizidentligi davrida aholini ijtimoiy himoya qilish masalasiga ham ko’proq e’tibor berildi. Ijtimoiy to’lovlar 45 foizga oshirildi.
1972-yilgi prizidentlik saylovida yana R. Nikson g’alaba qozondi. Biroq uning prizidentligi uzoqa cho’zilmadi. Bunga “Uotergeyt ishi” deb nom olgan janjal sabab bo’ldi. “Uotergeyt” mehmonhonasida demokratlar partiyasining qarorgohi joylashgan edi. 1972-yilning 17-iyunida shu qarorgohga eshituvchi aparat o’rnatgan shaxslar ushlangan. 1974-yilning 29-avgustida R. Nikson iste’foga chiqdi va shu yo’l bilan impech mentdan qutilib qoldi. 1976-yilgi saylovda g’alaba qilgan prizident Karter davrida ichki siyosatda harbiy xarajatni keskin oshirish izidan borildi. 1980-yilda harbiy xarajat 130 mlrd. Ollarni tashkil etdi.
Dunyo siyosatida AQSH birin-ketin muvaffaqiyatsizlikka uchray boshladi. 1980-yilda o’tkazilgan prizidentlik saylovida g’olib chiqqan respublikachilar partiyasining nomzodi R. Reygan ana shunday shaxs edi. Hukumatning iqtisodiy siyosati “reyganomika” deb nom oldi. “Reyganomikaning” mazzmuni nimalardan iborat edi?
- yirik korxonalardan olinadigan soliqlar kamaytirildi;
- ijtimoiy sohalarga byudjetdan ejratiladigan xarajatlar kamaytirildi;
- bankdan olinadigan kridetlar uchun foizlar miqdori oshirildi;
- harbiy xarajatlar keskin darajada oshirildi (u 1980-yildagi 130 mlrd. dollardan 1987-yilda 282 mlrd. dollarga yetdi);
- davlatning iqtisodiyatga aralashuvi kamaytirildi.
Ishsizlar soni ikki baravar oshdi. Ayni paytda inflatsiya to’xtatildi. Buning natijasida ishsizlar soni 10 mln. kishidan 7 mln. ga tushdi. 1988-yilgi prizidentlik saylovida yana bir respublikachi – J. Bush g’alaba qozondi. U R. Reygan siyosatini davom ettirdi. 1992 va 1996-yilgi prizidentlik saylovlarida demokrat B. Klinton g’alaba qozondi. Bunga uning jamiyatdagi illatlarni – kambag’allik chegarasidan past darajada yashashni (ular AQSH aholisining 12,5 foizini tashkil etardi), turar joyi yo’qlarni (12 mln. amerikalik uy-joyga ega emas edi), narkomaniya, jinoyatchilik va shu kabilarni - keskin kamaytirish haqidagi va’dalari va bu borada jiddiy o’zgarishlarni amalga oshirganligi tufayli erishdi. Soatiga to’lanadigan minimal ish haqi 5 dollardan kam bo’lmasligi belgilandi. U bergan va’dalarining hammasini ham bajara olmadi.
2000 va 2004-yillarda AQSH da o’tkazilgan prizidentlik saylovida respublikachi kichik J. Bush g’alaa qozondi. J. Bush ta’limni insonparvarlashtirish orqali irqi kamsitish illatlariga to’la barham berishni o’z ichki siyosatining siyosiy vazifasi deb e’lon qildi. Iqtisodni boshqa davlatlar hisobiga ko’tarish yo’lini tutdi.
Ikkinchi jahon urushidan so’ng AQSH tashqi siyosatda SSSR ni tiyib turish yo’lini tanladi. Xalqaro munosabatlardasovuq urushning vujudga kelishida SSSR bilan barobar darajada aybdor davlatga aylandi.
AQSH Germaniya masalasida SSSR bilan o’zaro to’xtamga kela olmadi. Oxir oqibatda Germaniya ikiga bilinib ketdi. AQSH NATO harbiy-siyosiy ittifoqini tashkil etishning tashabbuskori bo’ldi.
AQSH ning xohishiga qarama-qarshi o’laroq, 1949-yilda Xitoyda kommunistlar hokimiyat tepasiga keldilar. Buning natijasida AQSH Uzoq Sharqdagi asosiy tayanchi Chan Kyshini yo’qotdi. 1950-yilda AQSH Koreya urushiga aralashdi. Bu urushda 142 minng nafar amerika askari halok bo’ldi. Prizident D. Eyzenxauer sovuq urushni yanada kuchaytirgan doktrinasini e’lon qildi. Unda “yalpi qasos olish”, SSSR ga birinchi bo’lib yadro zarbasini berish maqsadlari o’z ifodasini topgan edi.Exzenxauyer Koreya urushini to’xtatdi va SSSR bilan kelushuvga bordi. Ikki davlat orasida qurollanish poygasi 1952 yilda AQSH vodorod bombosini yaratdi, SSSR 1953 yil 20 avgustda bunday bomboni sinab ko’rdi. 1957 yil avgustida 10 ming km. dan ortiq masofaga ucha oladigan qit’alararo ballistik raketani yaratdi 4 oktyabrda birinchi bo’lib yerning suni’iy yuldoshi uchrildi. 70 yilllarning oxiridan boshlab amerika- sovet munosabatlari keskinlashdi. AQSh Yaqin Sharq muommosini SSSRning ishtirokisiz hal etishga intildi. J. Kartir Misr va Isroil o’rtasida 1978-yilda Kemp-Devid separat shartnomasining imzolanishiga erishdi. AQSh xalqaro miqyosida o’zga davlatlarni xalqaro me’yorlarga amal qilishga majbur etish siyosatini yuritdi. 1990-yilda AQSh va uning ittifoqchilari Iroqqa Quvaytni bosib olgani uchun qattiq zarba berdilar. Nato qurolli kuchlari yordamida Yugosloviya rahbariyati xalqaro xuquq me’yorlarini tan olishga majbur etildi. AQSh 2001-yil 11 sentabr voqealaridan so’ng Afg’onistondagi tolibonlar hukumatini ag’darib tashladi.¹
Qo'shma Shtatlar uyning old qismi davomida Ikkinchi jahon urushi qo'llab-quvvatladi urush harakati ko'p jihatdan, shu jumladan ko'ngillilarning keng ko'lamli sa'y-harakatlari va hukumat tomonidan boshqariladiganlarga bo'ysunish me'yorlash va narxlarni boshqarish. Qurbonliklar urush paytida milliy manfaat uchun qilingan degan umumiy kelishuv hissi mavjud edi.
Mehnat bozori tubdan o'zgardi. Tinchlik davrida irq va mehnatga oid mojarolar milliy birlik uchun bosim tufayli alohida tus oldi. Gollivud kino sanoati targ'ibot uchun muhim edi. Siyosatdan tortib shaxsiy jamg'armalarga qadar hayotning har bir jabhasi urush davriga kelib o'zgargan. Bunga sanoat markazlaridagi past mahsuldorlikdan yuqori mahsuldorlikka o'tayotgan o'n millionlab ishchilar erishdilar. Millionlab talabalar, nafaqaxo'rlar, uy bekalari va ishsizlar faol ishchi kuchiga o'tdilar. Bo'sh vaqtni o'tkazish vaqti keskin kamayganligi sababli ular ishlashga majbur bo'lgan soatlar keskin oshdi.
Benzin, go'sht va kiyim-kechaklar qat'iy belgilangan. Ko'pgina oilalarga haftasiga 3 AQSh gallon (111; 2,5 imp gal) benzin ajratildi, bu esa har qanday maqsadda haydashni keskin qisqartirdi. Urush tugaguniga qadar yangi uy-joylar, changyutgichlar va oshxona anjomlari singari eng uzoq muddatli mahsulotlarni ishlab chiqarish taqiqlandi. Sanoat hududlarida uylar etishmayotgan edi, chunki odamlar ikki baravar ko'payib, tor joylarda yashadilar. Narxlar va ish haqi nazorat qilindi. Amerikaliklar daromadlarining yuqori qismini tejashdi, bu esa urushdan keyin yangi o'sishga olib keldi
Federal soliq siyosati urush paytida Prezident bilan juda tortishuvli edi Franklin D. Ruzvelt qarshi a konservativ koalitsiya Kongressda. Biroq, har ikkala tomon ham urush uchun to'lash uchun yuqori soliqlar (og'ir qarz olish bilan birga) zarurligi to'g'risida kelishib oldilar: yuqori marginal soliq stavkalari urush davomida 81-94% gacha bo'lgan va daromad darajasi eng yuqori stavka bo'yicha 5.000.000 dollardan 200.000 dollargacha tushirildi. Ruzvelt muvaffaqiyatsiz urinib ko'rdi, 9250-sonli buyrug'i bilan, soliqdan keyingi daromadga 10000 so'm soliq to'lash uchun 25000 AQSh dollaridan (bugungi kunda taxminan 369.375 AQSh dollariga teng). Biroq, Ruzvelt hukumat shartnomalari bilan korporatsiyalarda rahbarlarning ish haqiga ushbu cheklovni o'rnatishga muvaffaq bo'ldi. Kongress, shuningdek, soliq to'lash uchun minimal daromadni kamaytirish va shaxsiy imtiyozlar va chegirmalarni kamaytirish orqali soliq bazasini kengaytirdi. 1944 yilga kelib deyarli har bir ish bilan band bo'lganlar federal daromad solig'ini to'laydilar (1940 yilda 10% ga nisbatan).
Iqtisodiyotga ko'plab nazorat o'rnatildi. Eng muhimi, aksariyat mahsulotlarga yuklatilgan va ular tomonidan nazorat qilinadigan narx nazorati Narxlarniboshqarish boshqarmasi. Ish haqi ham nazoratga olingan. Korporatsiyalar ko'plab agentliklar bilan ish olib borishdi, ayniqsa Urush ishlab chiqarish kengashi (WPB), shuningdek, xaridorlik qobiliyati va sanoat ishlab chiqarishini asosan o'zgartirgan va kengaytirgan ustuvor yo'nalishlarga ega bo'lgan Urush va dengiz floti bo'limlari 1942 yilda har kimga (ayniqsa kambag'al odamlarga) ehtiyojning minimal miqdorini kafolatlash va inflyatsiyani oldini olish uchun me'yorlash tizimi boshlandi. 1942 yil yanvar oyida shinalar ratsion qilingan birinchi narsa edi, chunki tabiiy kauchuk etkazib berish to'xtatildi. Benzinni me'yorlash kam rezina ajratishning yanada yaxshi usulini isbotladi. 1942 yil iyun oyida Kombinatsiyalangan oziq-ovqat kengashi AQSh va Kanadadan Britaniyaga oqimlarga alohida e'tibor berib, ittifoqchilarga butun dunyo bo'ylab oziq-ovqat etkazib berishni muvofiqlashtirish uchun tashkil etilgan. 1943 yilga kelib sizga kofe, shakar, go'sht, pishloq, sariyog ', cho'chqa yog'i, margarin, konservalar, quritilgan mevalar, murabbo, benzin, velosiped, mazut, kiyim-kechak, ipak yoki neylon paypoq, poyabzal va boshqa narsalarni sotib olish uchun sizga hukumat tomonidan berilgan ratsion kuponlari kerak edi. boshqa ko'plab narsalar. Avtomobillar va maishiy texnika kabi ba'zi narsalar endi ishlab chiqarilmadi. Rationing tizimi kiyim yoki avtomobil kabi ishlatilgan tovarlarga taalluqli emas edi, lekin narxlar nazoratiga olinmaganligi sababli ular ancha qimmatlashdi.
Markalarning tasnifi va kitobini olish uchun mahalliy ratsion taxtasi oldida chiqish kerak edi. Uydagi har bir kishiga, jumladan, chaqaloqlar va bolalarga ratsion kitobi berildi. Haydovchi benzin sotib olayotganda benzin kartasini ratsion kitobi va naqd pul bilan birga taqdim etishi kerak edi. Ratsion markalari faqat pul yig'ish uchun belgilangan muddat davomida amal qilgan. Avtomobil poygalarining barcha turlari taqiqlangan, shu jumladan Indianapolis 500 1942 yildan 1945 yilgacha bekor qilingan. Ekskursiyalarni boshqarish taqiqlangan.
Buyuk depressiyaning ishsizlik muammosi urushga safarbarlik bilan yakunlandi. 54 millionlik ishchi kuchidan ishsizlik 1940 yilning bahoridagi 7,7 milliondan (birinchi aniq statistik ma'lumotlar tuzilgandan) yarim baravarga tushib, 1941 yilning kuzida 3,4 millionga tushib, 1942 yilning kuzida yana yarmiga tushib, 1,5 millionga tushib, barchasini urib yubordi. 1944 yilning kuzida 700000dan past vaqt. Urush markazlarida ishchi kuchi etishmovchiligi kuchayib borar edi, ovozli yuk mashinalari ko'chadan ko'chaga o'tib, odamlarga urush ishlariga murojaat qilishlarini iltimos qilar edi.
Urush davrida katta ishlab chiqarish millionlab yangi ish o'rinlarini yaratdi qoralama fuqarolik ishlariga yaroqli yigitlar sonini kamaytirdi. Mehnatga talab shunchalik katta ediki, millionlab nafaqaxo'rlar, uy bekalari va talabalar vatanparvarlik va ish haqi aldab ishchi kuchiga kirib kelishdi. Oziq-ovqat sotuvchilarining etishmasligi chakana savdogarlarni peshtaxtadagi xizmatdan o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishga aylantirishga olib keldi. Balandroq erkaklarni o'rnini bosadigan yangi qisqaroq ayollar xizmatchilari bilan ba'zi do'konlar javonlarni 5 fut 8 dyuym (1,73 m) ga tushirishdi. Urushdan oldin ko'pchilik oziq-ovqat mahsulotlari, kimyoviy tozalash vositalari, dorixonalar va universal do'konlarda uyga etkazib berish xizmati taklif qilingan. Ishchi kuchi etishmovchiligi va benzin va shinalarni me'yordan chiqarishi aksariyat chakana sotuvchilarni etkazib berishni to'xtatishga olib keldi. Ular xaridorlardan o'z mahsulotlarini shaxsan sotib olishni talab qilish savdo hajmini oshirganligini aniqladilar.
Buyuk depressiyaning ishsizlik muammosi urushga safarbarlik bilan yakunlandi. 54 millionlik ishchi kuchidan ishsizlik 1940 yilning bahoridagi 7,7 milliondan (birinchi aniq statistik ma'lumotlar tuzilgandan) yarim baravarga tushib, 1941 yilning kuzida 3,4 millionga tushib, 1942 yilning kuzida yana yarmiga tushib, 1,5 millionga tushib, barchasini urib yubordi. 1944 yilning kuzida 700000dan past vaqt. Urush markazlarida ishchi kuchi etishmovchiligi kuchayib borar edi, ovozli yuk mashinalari ko'chadan ko'chaga o'tib, odamlarga urush ishlariga murojaat qilishlarini iltimos qilar edi.
Urush davrida katta ishlab chiqarish millionlab yangi ish o'rinlarini yaratdi qoralama fuqarolik ishlariga yaroqli yigitlar sonini kamaytirdi. Mehnatga talab shunchalik katta ediki, millionlab nafaqaxo'rlar, uy bekalari va talabalar vatanparvarlik va ish haqi aldab ishchi kuchiga kirib kelishdi. Oziq-ovqat sotuvchilarining etishmasligi chakana savdogarlarni peshtaxtadagi xizmatdan o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishga aylantirishga olib keldi. Balandroq erkaklarni o'rnini bosadigan yangi qisqaroq ayollar xizmatchilari bilan ba'zi do'konlar javonlarni 5 fut 8 dyuym (1,73 m) ga tushirishdi. Urushdan oldin ko'pchilik oziq-ovqat mahsulotlari, kimyoviy tozalash vositalari, dorixonalar va universal do'konlarda uyga etkazib berish xizmati taklif qilingan. Ishchi kuchi etishmovchiligi va benzin va shinalarni me'yordan chiqarishi aksariyat chakana sotuvchilarni etkazib berishni to'xtatishga olib keldi. Ular xaridorlardan o'z mahsulotlarini shaxsan sotib olishni talab qilish savdo hajmini oshirganligini aniqladilar.
Jadvalda urush yillarida Amerika Qo'shma Shtatlari (salqin rivojlanish) ishchi kuchining jinsi bo'yicha rivojlanishi ko'rsatilgan.