Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

1.Keramik materiallar va buyumlar ishlab chiqarish uchun xom 
ashyolar
Keramik materiallar xom ashyosini asosan gil tashkil etadi. Gil xossalarini
yaxshilash maqsadida uning tarkibiga yog‘sizlantiruvchi, jins hosil qiluvchi, kuyib
ketadigan va plastikligini oshiruvchi qo‘shimchalar qo‘shiladi. Gil tarkibidagi dala
shpati magmatik (granit, sienit va x.k.) va metamorfik (gneys) tog‘ jinslarining
nurashidan hosil bo‘lgan mahsulotdir. SHu sababli xom ashyo tarkibi asosan
alyumosilikatlardan (Al
2
O
3
.
2SiO
2
.
2H
2
O) iborat bo‘lib, kvars, slyuda va boshqa
minerallar, organik
moddalar aralashgan bo‘lishi mumkin. Gil tarkibida ohakning bo‘lishi
keramik material olish jarayonida ularning buzilishiga olib keladi.
Gilning donador tarkibi, zarrachalarning o‘lchamlari keramik material
xossalariga ta’sir etadi. Gil tarkibida kaolin minerali ko‘p miqdorda bo‘ladi. Uning
zarrachalari diametri 0,05 mm va undan kamroq bo‘lsa, gil suvga qorilganda
plastik massa hosil bo‘ladi, quritilganda shaklini saqlab qoladi va kuydirilgach
buyum mustahkam va suvga chidamli bo‘ladi. Bundan tashqari gil tarkibida
zarracha o‘lchamlari 0,005-0,15 mm li changsimon va zarracha o‘lchamlari 0,16-5
mm li qum bo‘lishi mumkin.
Gillarning asosiy xossalari plastikligi, havoda va kuydirishdagi kirishishi,
olovbardoshligi, buyumning rangi va hokazolar.
Plastiklik gil va suv qorishmasining tashqi kuch ta’sirida yoriqlar hosil
qilmasdan kerakli shaklga kirishi va kuch olingach ushbu shaklni saqlab qolish
xususiyatidir. Gil zarrachalari qanchalik mayda bo‘lsa, u shunchalik suvni ko‘p
talab qiladi va buyumni quritish va pishirish jarayonida kirishish yuqori bo‘ladi.
7
Building of materials S.K. Duggal, New Age International (P) Ltd 2008,page 17

---

---

Gillar yuqori plastik (yog‘li) o‘rtacha plastik va kam plastik (yog‘siz) bo‘ladi.

YOg‘li gillarga ishlov berish oson, lekin buyumlarni quritish va pishirish
jarayonida hajmi kichrayadi va darzlar hosil bo‘ladi. Gil plastikligini oshirish
maqsadida yuqori plastiklikdagi gil, bentonitlar va sirt aktiv moddalar (texnik
lignosulfonatlar va sh.k.) ishlatiladi.
YUqori plastiklikdagi gilni yog‘sizlantirish uchun xom ashyo
aralashmasiga yog‘sizlantiruvchi qo‘shimchalar (shamot, shlak, kul, mayda qum va
sh.k.) yoki ma’lum miqdorda plastikligi kam gil qo‘shiladi.
Keramik materialda g‘ovak hosil qilish uchun uning tarkibiga yog‘och
qipig‘i, toshko‘mir kukuni, lignin, torf changi singari kuydirish jarayonida yonib
ketadigan qo‘shimchalar qo‘shiladi. Bu qo‘shimchalar yog‘sizlantiruvchi
hisoblanadi.
Gil tarkibiga dala shpati, temir rudasi, dolomit, magnezit, qumtosh, talk,
shisha kukuni, perlit va boshqalar keramik buyumlarning pishirish haroratini
pasaytirish uchun qo‘shiladi.
Keramik buyumlarning kislotaga bardoshliligini oshirish uchun tarkibiga
suyuq shisha va qum aralashmalari birgalikda qo‘shiladi. Temir, kobalt, xrom, titan
va boshqa metallar oksidlari kiritilib, rangli keramika buyumlari tayyorlanadi.
Keramik buyumlar suv o‘tkazmasligi yoki yuzasi tekis, chiroyli bo‘lishi
uchun yuzasi glazur yoki angob bilan qoplanadi (sirlanadi). Glazur 0,1-0,2 mm
qalinlikdagi shishasimon qoplama bo‘lib, pishirish jarayonida keramik
materiallarga katta kuch bilan yopishadi.
Glazurlar shaffof va shaffof emas turli ranglarda bo‘ladi. Glazur kvars
qumi, kaolin, dala shpati, ishqorli va erishqorli metallar aralashmalaridan kukun
holatda tayyorlanadi va buyum yuziga kukun yoki suspenziya xolatida pishirishdan
oldin surtiladi.
Angob oq yoki rangli gil qorishmasini buyum yuziga surtilib, pishirib
olingan yaltiramaydigan qoplama bo‘lib, buyumlarning yuza qismi zichligini
oshiradi. Angob va keramik buyumlar xossalari o‘xshash bo‘lishi zarur, aks xolda
qoplama ko‘chib ketishi mumkin.