Kirish reja: Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish jihatidan guruhlanishi

3. Rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro tovar almashinuvida tutgan roli
Rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportidagi sanoat mollarining ulushi ham usib bordi. Agar u 1970 yilda – 7,6% ni tashkil etgan bo`lsa, 1980 yilda 11% ni , 1991 yilda 19,5% ni , 1995 yilda 25%, 2003 yilda esa 30%ni tashkil etgan edi. Хullas,jaxon xo`jaligida 90 yillar rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon eksportidagi ulushi doimiy o`sishlik tendentsiyasiga ega, bo`lganligi bilan xarakterlanadi. Sanoat maxsulotlari eksporti hajmining o`sishida, mashina va asbob – uskunalar eng muhim rol o`ynamoqda. Ularni eksport qilish 2017-2019 yillarda 85-90 marotabaga usib, sanoatning umumiy ulushi 35-36% ni, tovarlar eksportining umumiy hajmi esa 22% ni tashkil etgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ba’zi birlari (Eron, Kongo, Boliviya, Paragvay kabi 12 davlat) 2017-2018 yillar mobaynida xom-ashyo maxsulotlarni chetga chiqarish hisobiga uzlarining xalqaro mehnat taqsimotida katnashish imkoniyatlarini kuchaytirishga erishdilar. Boshqa mamlakatlar esa, uzlarining jahon eksportidagi shaxsiy ulushlarini, sanoatda qayta ishlanadigan maxsulotlarning tashki bozordagi aktiv xarakati hisobiga oshirib borgan edi. O`z navbatida, mazkur guruhlar urtasidagi alohida mamlakatlar erishgan muvaffakiyatlarni ham alohida ajratib ko`rsatish maqsadga muvofiqdir. Jahon iqtisodiyotida oldingi o`rinlardan birida “yangi industrial mamlakatlar” borayotgan bo`lsa, boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar esa, eksportning asosini tashkil etuvchi sanoatni kuchaytirish va kengaytirish borasida eng kam ulushni qo`lga kiritishgan. Ba’zi birlari esa, masalan, Afrikaning eng yirik mamlakati hisoblanmish Nigeriya o`zining sanoat eksportidagi ulushini tobora qisqartirib bormoqda. Хalqaro savdo misolida, rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishini baholash orqali jahon xo`jaligi tizimining butunlay notenglik asosida kurilganligini kurishimiz mumkin. Ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlar ilmiy texnologik yutuklardan kam foydalanayotgan bir paytda, rivojlanayotgan dunyoning kolgan qismi oldindek an’anaviy industriallashuvga, ba’zi bir qismi esa industriallashuvgacha bo`lgan texnalogik yutuqlarga asoslanib tarakkiy etmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi ahvoli bilan bog`lik bo`lgan umumiy xolatlarni xarakterlash orqali shu narsani ta’kidlab o`tish lozimki, qoloq rivojlanayotgan mamlakatlar borgan sari xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidan “ajratib” qo`yilmoqda. Bunday fikrlar 1996 yilda xalqaro savdoning rivojlanishiga bagishlab o`tkazilgan BMT ning konferentsiyasida (YuNKTAD) qilingan ma’ruzalarda keltirib o`tilgan edi. Doklad avtorlarining fikricha, Urugvay, Raundi, doirasida amal qiluvchi global savdo bitimi maqomini olgan GATT – qishloq xo`jaligi maxsulotlarini eksport qilishda subsidiyalarni qiskartirish kerakligini ta’kidlab o`tadi. Bunday vaziyat, kuchsiz rivojlangan mamlakatlarga nisbatan berilgan kuchli zarba edi. Hozirgi kunda johon iqtisodiyotida bug`doy, qand, go`sht va boshqa turdagi oziq-ovqat maxsulotlarining bozor narxlari oshib bormoqda. 2000 yilda 300-600 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. Dunyo savdosida xom-ashyo va oziq-ovqat maxsulotlarining ulushi tobora qisqarib borishi rolini yo`qotmoqda. Iqtisodiy o`sishni qo`llab-quvvatlash maqsadidagi xom-ashyoviy ixtisoslashuv esa vaqtincha o`zining yordamchilik rolini bajarishga kodirligini ko`rsatmoqda xalos. Хalqaro savdoning rivojlanish tendentsiyalarini guvohlik berishicha; so`nggi o`n yilliklarda turli xildagi xizmatlarning hajmi va ahamiyati beqiyos darajada o`sib bormoqda Rivojlanayotgan mamlakatlar o`zlarining bu yo`ldagi imkoniyatlaridan samarali foydalanmoqdalar. Masalan, sayyoxlik va mehnat bilan bog`lik xizmatlar, turli xildagi “iflos” va past maosh to`lanadigan ishlar uchun ishchi kuchlarini eksport qilish shular jumlasidandir. Sayyohlik ko`p yillardan buyon, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xorijiy valyutalar tushumining asosiy manbalardan biri bo`lib qolmoqda. Misr uchun turizm sohasidan kelayotgan daromad xorijiy mamlakatlarda vaqtinchalik band bo`lgan misrlik ishchilar hisobidan keladigan valyutalar va xorijiy yordamlardan keyingi uchinchi o`rinni egallaydi. So`nggi yillarda turizm Turkiyada yuqori sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu ko`rsatkich turizmning umum jahon miqyosidagi 4% li o`sish ko`rsatkichi bilan taqqoslanganda, yiliga 8%ni tashkil etadi. Turkiya ko`proq milliy iqtisodiyotning turizm tarmog`ini dinamik rivojlanishi bilan farq qiluvchi besh mamlakat qatoriga kiritilgan. Shu narsa kutilmoqdaki, 2019 yillarning oxiriga borib Turkiya sayyoxlikdan tushadigan daromadning o`lchami bo`yicha dunyoda oltinchi o`rinni egallashi bashorat qilinmoqda. Jahon iqtisodiyotida “qashshoqlik botqog`i”dan kutilishga bo`lgan intilish, iqtisodiyotning ilg`or tarmoqlarini rivojlanishga bo`lgan imkoniyatni yaratish va takomillashtirish rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xorijiy sarmoyalarni izchil jalb qilishni talab etadi. Ana shu maqsadlarda, investitsion muhitni kafolatlaydigan shart-sharoiti mavjud bo`lgan maxsus mintaqaviy iqtisodiy zonalar tashkil etiladi. Ko`pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsion muhitni kuchaytirib borish jarayonlari osonlik bilan kechayotgani yo`q. 1992 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarga kirtilgan to`g`ridan-to`g`ri yo`naltirilgan investitsiyalarning miqdori 51,5 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. 90-yillar boshida jahon bankining ma’lumotiga qaraganda, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga xususiy kapitalning jalb kilinishi yanada kuchayib, 1994 yilda 173 mlrd. dollarni tashkil etgan. Yangi fond bozorlaridagi aktsiyalarga band etilgan portfel qo`yilmalar 1993 yilda 46,9 mlrd. dollarni tashkil etgan bo`lsa,1994-yilda 39,5 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. O`z navbatida banklarda deponintlangan va obligatsiyalarga qo`yilgan xususiy sarmoyalarning kiymati 1993 yilda 45,7 mlrd. dollardan 1994 yildan 55,5 mlrd. dollarga o`sgan. To`g`ridan-to`g`ri yo`naltirilga xorijiy investitsiyalar miqdori esa 1993 yilda 66,6 mlrd. dollardan 1994 yilda 77,9 mlrd. dollarga o`sgan. Kayd etib o`tish joizki, 2017 yilda ba’zi-bir rivojlanayotgan mamlakatlarning o`zlari ham 14 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi sarmoyani xorijiy mamlakatlarga eksport qilishgan. “Ernest va Yang” amerika konsolting firmalarning bergan baholariga ko`ra yakin o`n yilliklarda rivojlanayotgan mamlakatlarning eng kuzga ko`ringanlari - Хitoy, Хindiston, Indoneziya, Meksika va Braziliya kabi mamlakatlar bo`lishi bashorat qilinmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga xususiy sarmoyalar jalb kilinar ekan, eng muhimi, ular dinamikali o`sish imkoniyatiga ega bo`lib, istikboli porlok bo`lgan mamlakatlar tomon ilgarilab bormoqda. Bugungi kunda 75-80% to`g`ridan-to`g`ri yo`naltirilgan xususiy investitsiyalarning 20-25% i rivojlanayotgan mamlakatlarga tugri kelmoqda.
Xususan, oziq-ovqat mahsulotlari eksporti o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 392,3 mln.dollarga yoki 20 foizga, to‘qimachilik mahsulotlari - 289,7 mln.dollarga yoki 24,6 foizga, xizmatlar - 344,8 mln.dollarga yoki 12,5 foizga va boshqalar - 252,3 mln.dollarga yoki qariyb 2 barobargacha o‘sdi. Joriy yil yakuni bo‘yicha import hajmi jami 24,0 mlrd doll. (2018 yilga nisbatan 123,7 foiz) tashkil etishi kutilmoqda. 2019 yilning 11 mln.dollarga yoki 38 foizga, rangli metal va undan tayyorlangan buyumlar - 146,4 oyida import qilingan tovarlar hajmi o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 4,5 mlrd.dollariga oshib, 19,8 mlrd.dollarni, xizmatlar importi hajmi 2,2 mlrd.dollarni tashkil etdi. Bunda asosiy o`rinni Sharkiy Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlari egallamoqda. Kuchsiz rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining turgunligi va shuningdek ulardagi siyosiy vaziyatning borkaror emasligi, ko`pincha sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarning ishbilarmon doiralarini chuchitib qo`ymoqda. yillarda yetarli darajada amalga oshirilgan bo`lsada, 90 yillarining urtalaridan etiboran ularning miqdori sezilarli darajada qisqarib bormoqda. Хalqaro valyuta fondining analitiklarining fikriga qaraganda 1994 yilda butun dunyo bo`yicha inflyatsiyaning oldini olish maqsadida davlat yo`llari orqali 59 mlrd. AQSh dollariga teng bo`lgan rasmiy yordamlar uyushtirilgan Ushbu mamlakatlar tomonidan uyushtirilayotgan davlat yordamlari, sungi 70-80 (bu ko`rsatgich 1993 yildagiga nisbatan 3 mlrd.AQSh dollariga kamdir). Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanayotgan mamlakatlar bilan davlat mikiyosidagi o`zaro hamkorligi o`zining myo’riga yetgan 1990 yildagi darajasi bilan takkoslab kurilganda, bu rakam 12 mlrd. AQSh dollariga kamaygan. Bu paytda iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan uyushtirilayotgan yordam jami yalpi milliy maxsulrotning 0,3% ni tashkil etgan xalos Muhim tomoni shundaki, Afrika mamlakatlariga uyushtirilayotgan barcha tashqi yordamlar qarzlarning foizlari shaklida G`arbiy Yevropa tomon qaytib ketmoqda. 90- yillarning urtalarida Afrikaning Saxarasidan janubgacha bo`lgan mintakasidagi barcha mamlakatlarning tashqi karzlari 211mlrd. dollarni tashkil etgan bo`lib, 1984-1994 yillarda Afrika davlatlari ushbu kredit karzlarining 150 mlrd. AQSh dollariga yakinini tulashga muvofak bo`lishgan xalos.1994 yilda Afrikaning barcha mintakalarida joylashgan davlatlarning umumiy karzlari taxminan 303 mlrd.AQSh dollarini tashkil etib, u Afrika mamlakatlarini yillik eksport daromadining 204% ga tengdir.
1994 yilda eng katta tashqi qarz Meksika va Хitoyda bo`lib, uning miqdori Meksikada 5 milrd. dollarni, Хitoyda 111 mlrd. dollarni tashkil etgan. Tayland, Janubiy Koreya, Хindiston, Filipin kabi Osiyo davlatlarining tashki qarzlari tez suratlar bilan o`sib bormoqda. Osiyo mintaqasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarzlarini miqdori 1994 yilda 1,7 trln. AQSh dollarni tashkil etgan bo`lib, 2017 yilgi darajaga nisbatan 10% ga o`sgan edi.
Jahon iqtisodiyoti va ХIMda Lotin Amerikasi mamlakatlarining tashqi qarzlarini o`sib borayotganligini biz tashqi qarzlarni aholi jon boshiga nisbatan hisoblanganda mazkur mamlakatlar boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha oldinda turganligini ko`rishimiz mumkin (bu ko`rsatgich Osiyoda 250 dollarga teng bo`lsa, Lotin Amerikasida esa 1000 dollarni tashkil etadi). Rivojlanayotgan mamlakatlarning amaldagi qarzlari xususiy kapital qo`yilmalarning hisobidagi mulkiy munosabatlar orqali to`planib boradi.1995 yilda kreditor mamlakatlar orasida Yaponiya birinchi o`rinni egallagan bo`lib, uning rivojlanayotgan mamlakatlardagi (birinchi navbatda Osiyo mamlakatlarida) kreditlarning umumiy miqdori taxminan 236 mlrd. dollarni tashkil etgan. Keyingi o`rinni – 147 mlrd. dollar miqdoridagi ko`rsatkich bilan AQSh egallagan bo`lib, ularning yarmisi Lotin Amerikasi mamlakatlariga to`g`ri kelgan edi. Uchinchi o`rinda esa Germaniya turib, u 106 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi sarmoyalarni chetga chiqargan. O`z navbatida Frantsiya ham xorijiy mamlakatlarga uncha katta miqdordagi kreditlarni beruvchi davlat hisoblanadi (103 mlrd. dollar). Uning qarzdorlari bo`lib, asosan Afrika va Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan qarzlarning qaytarilishi eng og`ir muammo bo`lib turgan bir paytda, qarzdorlikka qarshi kurashning birdan-bir yo`li, bu kreditor mamlakatlarning qarzlarini kechib yuboriladigan umumiy miqdorini 75-100%ga yetkazish ko`zda tutilganligidir. Bundan ko`zlangan bosh maqsad, 80- yillardan buyon qarzlarning miqdori yuqori sur’atlar bilan o`sib kelayotgan mamlakatlarga nisbatan yengillik berishdir. Transmilliy korporatsiyalar ko`pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak iqtisodiy o`zgarishlarni vujudga keltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu koporatsiyalar texnik taraqqiyotining ichki omillariga ham juda katta imkoniyatlar ochib bermoqda. Amaliyot natijalari shuni ko`rsatmoqdaki, transmilliy korporatsiyalar<sup>5</sup> “uchinchi dunyo” mamlakatlarining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bular quyidagilarni o`z ichiga oladi: Hozirgi bosqichda ko'p tomonlama tartibga solish alohida ahamiyat kasb etdi va davlatlararo iqtisodiy hamkorlikning ko'plab sohalariga tarqaldi.
MDH davlatlari YAIMning o'sish(kamayish) sur'atlari o'tkan yilning mos davriga nisbatan %ga.