Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

2.2. Matematikanıń ekonomika daǵı o‟rni
Matematikanıń ekonomikada isletiliwi tómendegi múmkinshiliklerdi beredi:
1. Ekonomika daǵı o„zgaruvchilar hám obiektler arasındaǵı bog„lanishlarni ajıratıp alıw hám formal túrde súwretlewge múmkinshilik byeradi;
2. Anıq kórsetilgen dáslepki ma‟lumotlar hám munasábetler arqalı o„rganilayotgan
obiektke áyne o„xshash juwmaqlardı alıw múmkin.
3. Úshinshiden matematika hám statistika usılları ob‟yekt haqqında jańa bilimler alıwǵa, obiekttiń ámeldegi baqlawlarǵa uyqas keliwshi o„zgaruvchilari arasındaǵı bog„lanish parametrlerin bahalawǵa múmkinshilik beredi;
4. Matematika tiliniń isletiliwi ekonomikalıq teoriya qaǵıyda, túsinik hám juwmaqların anıq hám ıqsham bayanlawǵa múmkinshilik beredi.
Modellerdiń túrleri hám olardı klassifikatsiyalash 1
 Modeller túrleri. Ekonomikada isletiletuǵın modellerdi modellashtirayotgan ob‟yektga tán qásiyetleri, modellestiriw maqseti hám modellestiriw quralı sıyaqlı belgilerge qaray tómendegi klasslarǵa : mikro hám makroekonomikalıq, teoriyalıq hám ámeliy, optimal hám teń salmaqlılıq, statikalıq hám dinamikalıq modellerge ajıratıw múmkin.
 Makroekonomikalıq modeller ekonomikanı bir pútkil dep qaray, ulıwmalastırılǵan materiallıq hám finanslıq ko„rsatkichlarni: jalpı milliy ónim, iste‟mol, investitsiya, jumıs menen bántlik, procent stavkaları, pulning muǵdarı hám basqalardı o„zaro bog„lagan halda suwretleydi.
 Mikroekonomikalıq modeller ekonomikanıg strukturalı hám funksional qurawshılarınıń o„zaro ta‟sirini ańlatadı. Mikroekonomikalıq modellestiriw ekonomikalıq - matematikalıq teoriyanıń tiykarǵı bólegin quraydı.
 Teoriyalıq modeller formal shárt - sharayatlarda deduksiya juwmaqları járdeminde ekonomikanıń ulıwma ózgesheliklerin hám oǵan tán bo‟lgan elementlerdi o„rganishga múmkinshilik byeradi.
 Ámeliy modeller anıq ekonomikalıq ob‟yektning ámel etiwshi parametrlerin bahalawǵa hám ámeliy qararlar qabıllaw ushın usınıslardı ańlatıwǵa múmkinshilik byeradi. Ámeliy modellerge, birinshi náwbette, ekonomikalıq o„zgaruvchilarning sanlı bahaları menen jumıs ko„radigan hám ámeldegi baqlawlar tiykarında statistikalıq mazmunli bahalawǵa járdem beretuǵın ekonometrik modeller kiredi.
 Bazar ekonomikasın modellestiriwde teń salmaqlılıq modelleri tiykarǵı o„rinni iyeleydi. Olar ekonomikanıń onı ámeldegi jaǵdayınan shıǵarıwǵa intiluvchi barlıq nátiyje beretuǵın kúshler nolge teń bo„lgan jaǵdayın ańlatadı. Bazarsız ekonomikada bir parametr bo„yicha teń salmaqlılıqsızlik (mısal, kemtarlıq ) basqa faktorlar arqalı («qora» bazar, náwbette turıwlar hám h. k.) arqalı kompensatsiyalanadı. Teń salmaqlılıq modelleri anıq ańlatılatuǵın modeller bolıp tabıladı. Uzaq waqıtlar modellestiriwge optimallastırıwǵa tiykarlanǵan normativ jaqınlaw ústinlik etip keldi. Bazar ekonomikası teoriyasında optimallastırıw, tiykarlanıp, mikrodarajada (iste‟molchi paydalılıǵı yamasa firmanıń paydasın maksimallastırıw ) qo„llaniladi.
 Statikalıq modellerde ekonomikalıq ob‟yektning jaǵdayı anıq bir waqıt yamasa
qandayda bir bir dáwir ushın ańlatıladı.
 Dinamikalıq modeller o„zgaruvchilarning waqıt bo„yicha bog„lanishini o„z ishine aladı. Statikalıq modellerde, ádetde, bir qatar muǵdarlardıń bahaları belgilengen bo„lib, olar dinamikalıq o„zgaruvchilar esaplanadı : olarǵa mısal etip, kapital resurslar, baha hám taǵı basqalardı alıw múmkin. Dinamikalıq model statikalıq qatardıń ápiwayı yig„indisidan ibarat bo„lmasdan, bálki ekonomika daǵı kesheip atırǵan processlerdi anıqlawshı kúshlerdi hám olardıń o„zaro ta‟sirini suwretleydi.
Ekonomikalıq model. Ekonomikalıq model túsinigi. Ekonomistler túrli ekonomikalıq hádiyselerdi o„rganish ushın olardıń ekonomikalıq model dep atalǵan formal suwretlanishlaridan paydalanıwadı. Ekonomikalıq modellerge iste‟molchilarni tańlaw modeli, firmalar modeli, ekonomikalıq o„sish modeli, tavarlı,faktorlı, finanslıq bazarlarda muvazanat modelleri hám basqalardı mısal qılıp alıw múmkin. Modellerdi dúziwde ekonomistler ızlenip atırǵan hádiyselerdi anıqlawshı zárúrli faktorlardı ajıratıp aladılar, qo„yilgan máseleni sheshiwde zárúrli bo„lmaganlarini bolsa tastap jiberiwedi.
Ekonomikalıq model dúziw basqıshları
Izertlew maqseti hám predmeti anıq ańlatıladı.
Qaralayotgan ekonomikalıq sistemada qo„yilgan maqsetke uyqas keliwshi dúzılıwlı hám funksional elementlerdiń ishinen eń zárúrli, sapalıları ajıratıp alınadı.
Model elementleri arasındaǵı bog„lanishlar ańlatıladı.
Matematikalıq model dúziledi.
5. Matematikalıq model bo„yicha esap - kitaplar alıp barıladı hám sheshim ekonomikalıq analiz etiledi.
 1-másele. Bir jıldan keyin $12000 alıw ushın bankke berilgen Stavkada (20% jıllıq ) qansha so‟m qo‟yish kerek?
 Bul máseleniń modelin dúziw ushın tómendegi belgilerdi kiritemiz:-arqalı baslang‟ich summanı,-arqalı aqırǵı summanı, R-arqalı procent stavkasın belgileymiz. Ol halda aqırǵı summanıń ko‟rinishi bo‟ladi.
 Dáslepki summa bolsa den ibarat bo‟ladi.
2-másele. Suw xo‟jaligi kárxanası texnika menen qayta qurallanıwı miynet ónimliligi o‟rtacha ónimliligi 20% ga asırıldı. Kárxananıń dáslepki islep shıǵarıw kólemi qansha bo‟lganda ol 12000 birlik ónim islep shıǵara aladı? Ekonomikalıq máseleniń modeli tuzilsin.
Kárxananıń dáslepki islep shıǵarıw kólemi -, keying islep shıǵarıw kólemin -, o‟sish ónimliligin, % R dep belgileymiz.
O‟rtacha miynet ónimliligi ni esapqa alsaq (bul jerde L-jumısshı kúshi), baslang‟ich islep shıǵarıw kólemi, bunnan dáslepki islep shıǵarıw kólemi: ónim bo‟ladi. Payda etińan modellerdi salıstırıp ko‟rilsa, bul modellerdiń matematikalıq ańlatpasınıń ulıwma ko‟rinisi.