Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Əhalinin adambaşına bəzi kənd təsərrüfatı
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Əhalinin adambaşına bəzi kənd təsərrüfatı məhsulları növlərinin istehsalı (kq) M əhsulun növü 1989 1995 2000 2005 2008 2009 2010 Kartof 1082
932 871
837 904
737 825
Taxıl 720
540 485
657 931
881 737
T ərəvəz 87
101 138
205 237
239 246
Ət 116
64 60
79 87
95 102
Süd 723
497 449
581 643
681 698
Yumurta ( ədəd) 354
331 329
317 342
355 373
Əkin sahələrinin strukturu (2010-cu il) Bitki Min hektar D ənli və dənli-paxlalılar 2580
Payızlıq taxıl 1131
Çovdar 352
Payızlıq buğda 362
Payızlıq tritikale 405
Payızlıq arpa 12
Yazlıq: 1449
Yazlıq buğda 249
Yazlıq tritikale 39
Yazlıq arpa 679
Yulaf 184
Qarğıdalı dənliyə 113
Qarabaşaq 31
D ənli-paxlalılar 140
Dig ər dənlilər 14
Texniki: 497
K ətan 62
Şəkər çuğunduru 97
Raps 326
Kartof 371
T ərəvəz 86
Yemlik bitkil ər: 2066
Birillik otlar 464
Çoxillik otlar 869
Silos üçün qarğıdalı 699
Yemlik kökümeyv əlilər 34
C əmi 5600
6
Belarus Respublikasının əsas makroiqtisadi göstəriciləri (ondan əvvəlki ilə nisbətən faizlə)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ümumi daxili məhsul 105,8 104,7 105,0 107,0 111,4 109,4 110,0 108,6 110,2 100,2 107,7 105,3
108
106 105
107 116
111 111
109 111
97 112
109,1 Kənd təsərrüfatı məhsulları 109
102 100,7
107 113
102 106
104 109
101 102
106,6 Əsas kapitala investisiyalar 102
97 106
121 121
120 132
116 123
105 116
113,3 Pərakəndə satışın dövriyyəsi 112
129 112
110 112
120 118
115 120
104 116
107,1 MDB ölkələrinə ixrac 121
102 98
124 135
96 122
130 128
65 145
143,0 Digər ölkələrə ixrac 128
101 123
124 143
138 125
118 142
66 98
178,5 MDB ölkələrindən idxal 142
95 109
128 148
94 130
131 137
70 112
136,8 Digər ölkələrdən idxal 108
97 112
125 131
121 141
123 139
77 139
123,1
Bolqarıstanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 110,9 min km 2 , əhalisi 7,7 milyon nəfərdir. ÜDM 101,2 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 13 143 ABŞ dolları məhsul istehsal edilir. Bolqarıstan Qara və Aralıq dənizindən keçən mühüm dəniz nəqliyyat dəhlizinin üzərində yerləşir, bu da ona təkcə Avropa ilə deyil, həmçinin Asiya və Afrika ölkələrilə sıx ticarət əlaqələri yaratmağa imkan yaradır. Dağlıq (Rodopa dağları) və düzənlik relyefi var. Mineral ehtiyatlardan ölkə az miqdarda mis, polimetalik, dəmir və manqan filizlərinə, kömürə malikdir. Torpaqları qonur meşə, bö yük hissəsi əkinlər, az hissəsi isə meşə və otlaqlar təşkil edir. Buğda, qarğıdalı, tütün, pambıq, üzüm, meyvə və tərəvəzlər bu rayonun əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının növləridir. Bolqarıstan hər nəfərə mühüm sənaye məhsullarının növlərinin istehsalı üzrə tədricən daha çox iqtisadi inkişaf etmiş Avropa ölkələrinə yaxınlaşır. Qaratorpaqlar əkinçiliyin, gülçülüyün və meyvəçiliyin inkişafına şərait yaradır. Güllər arasında kazanlıq qızılgülü daha geniş yayılmışdır. Kazanlıq çökəkliyini Qızılgül vadisinə çevirən al-qırmızı qızılgül Bolqarıstan gülçülərin fərəhidir və qızılgül yağının dəyərli mənbəyidir. Ölkənin iqtisadi inkişafı orta səviyyədədir. Bolqarıstanın ərazisinin əsas hissəsi emal sənayesinin geniş inkşafı üçün rahat olmayan dağlıq ərazilərdən ibarətdir. Buna görə də, əsas sənaye rayonları, qovşaqları və mərkəzləri istehsal infrastrukturun əsas “karkası” kimi dağlarda deyil, onların ətəklərində, dağlararası çokəkliklər və düzənliklərdə formalaşmışdır. Torpaqların keçmiş sahiblərinə qaytarılmasına əsaslanan yeni aqrar siyasət kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının aşağı düşməsilə müşaiyət edilir, bu hal əkin sahələrinin və mal-qaranın sayının azalması, əvvəlki kollektiv təsərrüfatların ləğv edilməsilə izah edilir. Həmçinin ənənəvi xarici ticarət əlaqələrinin pozulması və özünün xammalının və enerji resurslarının çatışmazlığı ucbatından 90-cı illərin bö hranının nəticələrinin aradan qaldırılmasında əlavə çətinliklər yaranmışdır. Son illər ölkənin iqtisadiyyatı nisbətən maliyyə sabitliyini əldə etmişdir. Bolqarıstan levinin sabit məzənnəsi, hesabaalma tariflərinin səviyyəsi və valyuta ehtiyatları qorunub saxlanılır. Bolqarıstanın kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın prioritet istiqamətlərinin biri kimi müəyyən edilmişdir. Avropa İttifaqına daxil olduqdan sonra (01 yanvar 2007- ci il) ölkə kənd təsərrüfatı məhsullarının yerli istehsalçılarına dəstək göstərməsi məqsədilə Avropa fonduna daxil olma haqqı əldə etmişdir. Bitkiçilik və heyvandarlıq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında demək olar ki, bərabər paylara malikdirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Bolqarıstanda əlverişli təbii şərait, torpaqların təbii münbitliyi əkinçiliyin yüzillik ənənələri çox yaxşı uyğunlaşır, bu da kənd təsərrüfatının inkişafına zəmin yaradır. Bitkiçilik buğdanın, qarğıdalının, üzümün, bağ bitkilərinin, tərəvəzlərin şəkər çuğundurunun, tütünün, yağlı qızılgülün, düyünün becərilməsilə seçilir. Becərilən sahələrin əsas massivləri Dunay düzənliyinin və Yuxarı Frakiya ovalıqlarında cəmləşmişdir, burada şumlanmanın miqdarı 60 - 70 faizə çatmışdır. Bağlar və üzümlüklər Köhnə Planinin şimalı dağətəyi rayonlarında və Orta Dağın 2
cənub dağətəyində yerləşən Radop dağlarında, həmçinin Küstendil çökəkliyində geniş yayılmışdır. Dunayın təpəli düzənliklərində, həmçinin Qara dəniz sahillərində bir sıra yüksək inkişaf etmiş üzümçülük rayonları yaradılmışdır. Əkin sahələrinin 60 faizini buğda, qarğıdalı və arpa kimi dənli bitkilər təşkil edir. B olqarıstanda səpilən texniki bitkilərin payı böyükdür (14 faiz). Şərq rayonu dənli bitkilərin yığımına görə əsas rayondur, burada həmçinin şəkər çuğunduru, qarğıdalı və tərəvəzlər istehsal edilir. Buğdanın bərk sortlarının ümumi yığımı 4,5 milyon ton təşkil edir, ölkənin illik istehlak tələbləri isə 2 milyon tondur. Ölkə dənli bitkiləri ixrac edir və bu istiqamətdə işlər davam etdirilir. Bolqarıstanda hər nəfərə meyvələrin, tərəvəzlərin, üzümün, günəbaxanın istehlakı digər Avropa ölkələrindən yüksəkdir. Heyvandarlıqda heyvanların müasir bordaq şəraitində saxlanılmasına keçilmişdir. Yem bazasının yaxşılaşdırıması, aşağı məhsuldar heyvanların daha məhsuldar heyvan cinslərilə əvəz edilməsi, iri mexanikləşdirilmiş fermaların yaradılması heyvandarlığın məhsuldarlığının artmasına şərait yaratmışdır. Bolqarıstanda xırda buynuzlu heyvanların ümumi sayında payı böyükdür, xüsusilə də qoyunların. Ölkənin şimalında əsasən iribuynuzlu mal-qara, donuz və quşlar yetişdirilir. Şimal heyvandarlığın əsas ixrac məhsulları olan donuz ətini, quş ətini və yumurtanı istehsal edir. Respublikanın cənub-şərq və cənub rayonlarında qoyunçuluq daha geniş inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatının inkişafı iqtisadiyyatın əsas prioritet istiqamətlərilə müəyyənləşdirilir. Hökumət sahələrin iriləşdirilməsi və torpaqlardan daha effektiv istifadə etmək üçün şəraitin yaradılması, bazarın və bazar infrastrukturunun yaradılmasına yardım edilməsi məqsədilə Avropa İttifaqının ümumi kənd təsərrüfatı siyasətinə uyğun olaraq aqrar siyasətini həyata keçirmək niyyətindədir. Ölkənin kənd təsərrüfatı yaxşı inkişaf etmişdir, məhsuldardır və effektivdir. Bitkiçilikdə buğdanın, qarğıdalının, üzümün, meyvəçiliyin, tərəvəzlərin, şəkər çuğundurunun, yağlıq qızılgülün, düyünün istehsalı, heyvandarlıqda isə ət-süd maldarlığı və qoyunçuluq fərqlənir. Bolqarıstanda kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasında hər rayon üzrə xeyli fərqlər mövcuddur. Dunay düzənliyinin böyük hissəsi və cənub-şərq ovalıqları üçün dənli-bitkilər – heyvandarlıq istiqaməti xarakterikdir, həmçinin burada xeyli günəbaxan əkinləri mövcuddur. Yuxarı Frakiya ovalığında və Dunay düzənliyinin orta hissəsində, həmçinin qərbdə Küstendil çökəkliyində meyvəçiliyin, üzümçülüyün, tərəvəzçiliyin və texniki bitkilərin geniş yayılması ilə seçilən yüksək əmtəəli intensiv əkinçilik üstünlük təşkil edir. Rodopun şərqi və Struma və Mesta çaylar
ının orta axınının hövzələri intensiv otlaq heyvandarlığı ilə tütünçülükdə ixtisaslaşırlar. İstehlakçı dənli – kartof bitkiçiliyilə dağlıq-otlaq qoyunçuluğu və maldarlığı dağlıq cənub-qərbini və yamaclarındakı sahələrini əhatə edir. Bolqarıstanın torpaq-bitki səthi relyefin xeyli parçalanması üzündən və bununla bağlı rayonlar üzrə iqlim fərqinə görə böyük müxtəlifliyilə seçilir. Dağlıq rayonlar öz qonur meşə və dağlı-çəmənli torpaqları ilə, Şərqi Rodopda və Rodopun şimal yamaclarında və üzvü maddələr cəhətcə zəif, yuyulub dağılmış qəhvəyi meşə torpaqları üstünlük təşkil edir, bura məhşur Bolqarıstan tütününün əla sortlarının
3
becərilməsi üçün ən yararlı yer olduğu məlum olmuşdur (burada tütünün kiçik ö lçüdə, zəif nikotinli, lakin qətranlı maddələrlə zəngin yarpaqları inkişaf edir). Ölkənin becərilən torpaq fondunun böyük hissəsini qaratorpaqlar təşkil edir, qəhvəyi meşə torpaqları 0,7 milyon hektar və boz meşə torpaqları 0,5 milyon hektar ərazini əhatə edir. Kənd təsərrüfatında struktur dəyişiklikləri heyvandarlığın payının xeyli artmasına gətirib çıxarmışdır. Əkinlərdə dənli bitkilərin payı azalmış və yem bitkilərin, texniki bitkilərin (günəbaxan, şəkər çuğunduru, soya) və tərəvəz bitkilərinin payı artmışdır. Lakin taxılın istehsalı (əsas bitkilər – buğda və qarğıdalı) yüksək məhsuldarlıq hesabına artmışdır. Bolqarıstan hər nəfərə taxılın, günəbaxanın, tərəvəzlərin, üzümün, tütünün və efir yağlı bitkilərin istehsalına görə Avropada aparıcı yerlərdən birini tutur. Bolqarıstanın bostançılarının məharətliyi düny ada məşhurdur, onlar tərəvəzlərin, xüsusilə də pomidor, bibər və soğan üzrə bol məhsullar əldə edirlər. Bolqarıstan bağçılığı (alma, gavalı, şaftalı) və üzümçülüyü inkişaf etmiş Avropa ölkələrindən biridir. Burada üzümçülük qonşu ölkələrə nisbətən daha çox yüksək keyfiyyətli təbii sortlarının istehsalında ixtisaslaşmışdır. Bolqarıstan İtaliya və İspaniya ilə yanaşı üzümün iri ixracçısıdır. Bolqarıstan kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişli təbii-iqlim şəraitinə malikdir. 1990- cı illərdə aqrar islahat həyata keçirilmişdir və onun gedişində torpaqlar keçmiş sahiblərinə və onların varislərinə qaytarılmışdır, bu da öz növbəsində torpağa kiçik həcmli və parçalanmış xüsusi mülkiyyətin meydana gəlməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu proses effektiv əkinçilik və təsərrüfatçılıq üçün ciddi problemlər yaratmışdır. Kənd təsərrüfatının maddi-texniki bazası ilə təminatının zəifləməsi, aqrar məhsullar üçün ənənəvi xarici bazarların itirilməsi sahənin potensial imkanlarının həyata keçirilməsini məhdudlaşdırdı. İstehsalda bi tkiçiliyin və heyvandarlığın payı bərabərdir (təxminən 47 faiz), kənd təsərrüfatı məhsullarının təxminən 6 faizi istehsal xidmətləridir. Dağlıq rayonlarda isə ərazinin 20 faizdən az hissəsini əkin sahələri təşkil edir. Bağlar və üzümlüklər Stara-Planinin və Sredna-Qorının cənub ətəyindəki Rodop dağlarının şimal ətəyində, həmçinin Küstendil çökəkliyində “Bolqrıstanın meyvə bağı” adlandırılan ərazidə geniş yayılmışdır. Kənd təsərrüfatı istehsalında bitkiçiliyin payı heyvandarlığın payından bir qədər yüksəkdir. Əkin sahələrinin 60 faizini buğda, qarğıdalı və arpa kimi dənli bitkilər təşkil edir. Bolqarıstan əkin və texniki bitkilərin yüksək payı ilə seçilir. Yem bitkilərinin payı (xüsusilə də qara yoncanın və yaşıl kütləyə olan qarğıdalının) 20 faizi keçmir. Dunay düzənliyi ölkənin əsas taxıl anbarıdır. Burada günəbaxanın və şəkər çuğundurunun əkinlərinin əsas hissəsi yerləşir. Yuxarı Frakiya ovalığında, Şərqi Rodopda və Strumanın vadisində tütün əkinləri cəmləşmişdir. Bolqarıstan tütünün yüksək keyfiyyətli “şərq” sortları üzrə dünyanın ən əhəmiyyətli istehsalçısı və ixracçısıdır. Tütünün yığımı ildə orta hesabla 130 – 150 min ton təşkil edir, onlardan 60 – 65 min tonu qurudulmuş yarpaq kimi və 50 – 60 min tonu hazır məhsul kimi (siqaret) ixrac edilir. Bolqarıstan qızıldan baha olan yağlıq qızılgülün istehsalına və qızılgül yağının istehsalı və ixracına görə dünyada biri nci yerdədir. Ümumilikdə efir yağlı bitkilərin və tütünün əhalinin hər
4
nəfərinə istehsalı üzrə Bolqarıstanın tayı-bərabəri yoxdur. Bolqarıstan ixracının ənənəvi hissəsi olan qızılgül yağı ətriyyat sənayesində geniş istifadə edilir. Becərilən torpaqların ümumi sahəsi 4,65 milyon hektar təşkil edir, burada 5,4 milyon ton buğda və 1,6 milyon ton arpa yığılmışdır, qarğıdalının, paxlalıların, günəbaxanın, şəkər çuğundurunun, tütünün və pambığın məhsulu 1981 – 1985-ci illərin orta illik səviyyəsindən aşağı olmuşdur. 1986 – 1989-cu illərdə meyvələrin, tərəvəzlərin və kartofun yığımı xeyli azalmışdır. Onların istehsalına görə ölkə dünyada birinci yerdədir. Bolqarıstanın iqtisadiyyatında heyvandarlıq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun ümumi kənd təsərrüfatı məhsullarında payı artır. Ərazisi 110,9 min km 2 , əhalisi 7,7 milyon nəfərdir. Sahəsinə görə dünyada 102- ci yeri tutur. Hər 1 km 2 - ə 69 nəfər düşür. ÜDM 101,2 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Hər nəfərə 13 143 ABŞ dolları məhsul istehsal edilir. Əkin sahəsinin 60 %- ni buğda, arpa və qarğıdalı, 14 %-ni isə texniki bitkilər təşkil edir. Bərk buğdanın 2 milyon ton illik tələbatına qarşı 4,5 milyon ton istehsal edilir. Meyvə, tərəvəz, üzüm, günəbaxan istehsalına görə (hər nəfərə) digər Avropa dövlətlərindən irəlidədir. Taxıl məhsullarının məhsuldarlığı artdıqca (buğda və arpa 35- 40 s/ha, qarğıdalı 40-45 s/ha) onların əkin sahələri digər bitkilər altında ist ifadə edilir.
1
Ərazisi 244,8 min km 2 ,
ABŞ dolları, hər nəfərə 36 174 ABŞ dolları düşür. Böyük Britanıyanın kənd təsərrüfatı hal-hazırda dünyada ən məhsuldar və mexanikləşdirilmiş sahələrdən biridir. Sahədə məşğulluğun payı ölkədə ümumi məşğulluğun 2 faizini təşkil edir. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının ümumi sahəsi 58,3 milyon hektar dır (ölkənin bütün ərazisinin 76 faizi). Süd və ət-süd maldarlığı, donuzçuluq, ətlik qoyunçuluq və quşçuluq inkişaf etmişdir. İngiltərə dünyada ən iri qoyun yununun ixracçısıdır. Heyvandarlıq ənənəvi olaraq çayların hövzələrində cəmləşmişdir. Bitkiçilikdə demək olar ki, əkinlərin 60 faizini çoxillik otlar, 28 faizindən artıq dənli bitkilər, 12 faiz texniki (raps, şəkər çuğunduru, kətan) və yemlik bitkilər (kartof daxil olmaqla), həmçinin bostan və giləmeyvə kolluqları təşkil edir. Şərqi İngiltərə və Cənub-Şərq əsas əkinçilik rayonlarıdır. Dənli bitkilərin ümumi yığımı 20,8 – 22,4 milyon ton təşkil edir, o cümlədən 13,1 – 15,7 milyon tonu buğdanın payına düşür. Kənd təsərrüfatı dövlət tərəfindən dəstəklənir və Avropa İttifaqının büdcəsindən dotasiyalar alır. Buğda, arpa, yulaf və donuz əti kimi məhsullar üzrə istehsal həcmi istehlakı üstələyir, kartof, mal əti, qoyun əti, yun, şəkər və yumurta kimi məhsulların istehsal həcmi istehlak tələblərinin həcmindən aşağıdır. Beləliklə, bir sıra vacib ərzaq məhsullarını digər ölkələrdən idxal etmək lazım olur. Böyük Britaniya ölkədə istehlak edilən kərə yağının 4/5 hissəsini, şəkərin 2/3 hissəsini, buğdanın və dozun ətinin yarısını, mal və dana ətinin 1/4 hissəsini idxal edir. İngiltərədə kənd təsərrüfatı ikinci dərəcəli rol oynamışdır. Aqrar münasibətlərin əsas fiquru torpağı icarəyə götürən və muzdlu işçi qüvvəsindən istifadə edən iri fermerdir. Xarici rəqabət kapital qoyuluşunun artırılmasına və maşınlardan (kotan, toxumsəpən, taxıldöyən, dənsovuran maşınlardan), mineral gübrələrdən, yaxşılaşdırılmış toxumlardan və cins mal-qaradan istifadə etməyi tətbiq edərək istehsalı intensivləşdirməyə məcbur etdi. Nəticədə, XIX əsrin ortalarında İngiltərədə dənli bitkilərin məhsuldarlığı 2 dəfə, heyvandarlığın məhsuldarlığı isə 2,5 dəfə Frans
adan artıq olmuşdur. Son onilliklərdə Böyük Britaniyanın kənd təsərrüfatının inkişafında elmi- texniki səviyyə və aqrar sənaye kompleksinin məhsuldarlığı xeyli artmışdır. Yerli ehtiyatlar hesabına ölkənin təmin edilməsi durmadan artır, tam özünütəminat süd kimi məhsullara, yüksək təminat yumurta, quş əti, buğda, yulaf, arpa, kartof kimi məhsullar üzrə nail olunmuşdur, meyvələr, yağ, şəkər, pendirin müxtəlif növləri idxal edilir.
2007- ci ilin iyun ayına olan vəziyyətə görə kənd təsərrüfatında istifadə edilən torpaqların sahəsi 17,4 milyon hektar təşkil etmişdir, bu da ölkə ərazisinin 77 faizidir. 2007-
ci ildə Böyük Britaniyanın kənd təsərrüfatı sahəsində əldə edilən gəlir ötən illə müqayisədə 10 faiz artmışdır və 2,5 milyard funt sterliqə çatmışdır, istehsal həcmi 8,4 faiz artaraq 15,7 milyard funt sterliq təşkil etmişdir. 2007-
ci ilin iyun ayına olan vəziyyətə görə ölkənin kənd təsərrüfatında 526 min nəfər çalışırdı, bu da 2006-cı ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 1,5 faiz aşağıdır. 2
2007- ci ildə heyvandarlıqda məhsulun istehsal həcmi 2,8 faiz (pul vahidində 5,2 milyard funt sterlinq) təşkil etmişdir, bu da əsasən son məhsula olan qiymətlərin artması və kəsimə yönəldilmiş mal-qaranın daha yaşlı olması ilə əlaqədar olmuşdur. Südün istehsalı 13 faiz (2,8 milyard funt sterliqə qədər), yumurtanın istehsalı 13 faiz (0,4 milyard funt sterlinq) artmışdır. Böyük Britaniya Avropa ölkələri arasında kənd təsərrüfatı üzrə iqtisadiyyatın bu sektorunda əhalinin 2 faizindən az olan hissəsinin məşğul olması ilə seçilir. Məhsulların komersiya intensifikasiyası və mexanikləşdirmənin yüksək səviyyəsilə aqrar sənaye istehsalatının həcmi bəzi mövqelər üzrə ölkədə tələbat səviyyəsini üstələmişdir. Bu sahədə olan məşğulluq səviyyəsi tədricən aşağı düşür. Kənd yerlərində insanları altermativ işlə təmin etmək məqsədilə, hökumət işçi qüvvəsini digər sahələrə keçirmək cəhdləri göstərir. Kənd təsərrüfatında istifadə edilən torpaq sahələri də azalır (təxminən bütün sahələrin 3/4 hissəsi), bununla yanaşı dənli bitkilərin əkinə yararlı torpaqları otlaqlar üçün ayrılır. Kənd təsərrüfatına münasi
bətdə dövlət siyasəti istehsal səviyyəsinin artırılması və aqrar sənaye kompleksində məşğul olanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini nəzərdə tutur, eyni zamanda məhsullara məntiqli qiymətləri qoruyub saxlayırlar. Buna nail olmaq üçün daxili məhsullara minimum qiymətlərin və idxala rüsumların sistemi yar adılmışdır. Mal əti və qoyun ətinin istehsalçılarına, onların məhsullarını Avropa bazarlarında rəqabətədavamlı etmək üçün xüsusilə əlavə vəsait ödənilir. Buğda, yulaf və çovdar ən mühüm dənli bitkilərdir. Dənli bitkilərin xeyli hissəsi mal-qara üçün yemə istifadə edilir, lakin qalan hissəsi çörəyin, yarmaların və s. istehsalında istifadə edilir. Heyvandarlıqda iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi daha əhəmiyyətli yer tutur. Kənd təsərrüfatında özünütəminatın yüksək səviyyəsini qoruyub saxlamağa çalışırlar, şəkərin və pendirin istehsalı istisna olmaqla, onlar idxal edilir. Hal-
hazırda Böyük Britaniya Avropa İttifaqının üzv-ölkələri arasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal həcminə görə altıncı yeri tutur. Burada bir tam məğul işçiyə orta hesabla 25,7 min avro dəyərində məhsul istehsal edilir. Kapitalizmə keçidin
nəticəsində İngiltərədə kənd təsərrüfatının məhsuldarlığı digər ölkələrdən xeyli
yüksək olmuşdur. Böyük Britaniyada kənd təsərrüfatı son 30 ildə çox dəyişikliklər etmişdir. Kənd təsərrüfatı Böyük Britaniyanın ərzaq tələbatının təxminən 60 faizini təmin edir, baxmayaraq ki, ölkədə olan işçi qüvvəsinin 1,4 faizini istifadə edir. Fermerl ər təbii əkinçilik kimi ekoloji təmiz metodlardan istifadə etmək məcburiyyətindədir. Təbii kənd təsərrüfatında ətraf mühitə və insan sağlamlığına zərər gətirə biləcək süni kimyəvi maddələrdən istifadə edilmir. Son illər o yüksək templərlə yayılır. Kənd təsərrüfatı məhsullarını dənli bitkilər, yağlı bitkilər, kartof, tərəvəz, iribuynuzlu mal- qara, qoyun, kənd təsərrüfatı quşları, balıq təşkil edir. Böyük Britaniyada bir çox kənd təsərrüfatı tipləri mövcuddur. Ölkənin müxtəlif regionlarında kənd təsərrüfatının müxtəlif tipləri inkişaf etmişdir. Bu relyefin, iqlimin (xüsusilə də yağıntıların və temperaturların), torpaq tipinin və bazara yaxınlıq dərəcəsinin təsirilə əlaqəlidir. Dağlıq rayonlarda qoyunçuluq inkişaf etmişdir. Düzənliklərdə kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilir və rütubətli isti bölgələrdə süd və mal əti istehsal edilir.
3
Böyük Britaniyanın bəzi rayonlarında dənli bitkilərin becərilməsi üçün əlverilşli torpaqlar mövcuddur, eyni zamanda digər torpaqlar iribuynuzlu mal-qara, qoyun, donuzların və quşların yetişdirilməsi üçün istifadə edilir. İngiltərənin şimal-qərbində, Uelsdə və Şotlandiyada fermerlər iribuynuzlu mal-
qaranın və qoyunların yetişdirilməsilə məşğuldur. Qoyunlar qışı təpələrdə keçirə bilirlər. İngiltərənin cənub-qərbi otlarla zəngindir və inəklərin yemlənməsi üçün yararlıdır. İngiltərənin cənub-şərqində və Şotlandiyanın ovalıqlarında taxıl, kartof və şəkər çuğunduru becərilir. İngiltərənin şərqinin geniş əkin sahələrində buğda, arpa və tərəvəzlər becərilir. Kənd təsərrüfatının tipləri: əkin (kənd təsərrüfatı və dənli bitkilərin becərilməsi). Böyük Britaniya Avropa İttifaqında dənli və yağlı bitkilərin dördüncü iri istehsalçısıdır (Fransa, Almaniya və Polşadan sonra); Pastora (heyvanların, o cümlədən donuzların, toyuqların yetişdirilməsi, qoyunçuluq, ət və süd, iribuynuzlu mal- qaranın yetişdirilməsi); Qarışıq kənd təsərrüfatı (əkin və pastorun qarışığı); Bağçılıq (güllərin, meyvələrin, tərəvəzlərin və dekorativ bitkilərin istehsalı; Bostançılıq (meyvə və tərəvəzlərin istehsalı); Üzümçülük (üzümün istehsalı). Əsas kənd təsərrüfatı bitkiləri: buğda (Böyük Britaniyada ən geniş yayılmış əkin bitkilərindən biri), arpa, yulaf, kartof, şəkər çuğunduru, tərəvəzlər, raps, meyvələr. Heyvandarlıq məhsullarının istehsalı: quşlar, qoyunlar, iribuynuzlu mal-qara, süd, ət, yumurta, yun. Kənd təsərrüfatı bir qayda olaraq, torpağın becərilməsinin elmi və ya biznesi, kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi və mal-qaranın yetişdirilməsi kimi müəyyən edilir.
Böyük Britaniyada sahəsi təxminən 57 hektar olan 300 minə qədər aktiv təsərrüfat mövcuddur, bu göstərici Avropada orta həcmi 20 hektar olan təsərrüfatlardan xeyli çoxdur. Lakin Şotlandiyada fermaların sahələri 100 hektardan artıqdır. Uels və Şimali İrlandiyada 40 hektar təşkil edir. Ərzaq təhlükəsizliyi əhalinin təhlükəsiz və yetərincə məhsullarla təmin olunduğu və normal həyatın qorunub saxlandığı miqdarda mövcuddur. O, kənd təsərrüfatının inkişaf ölçüsüdur. Ərzaq təhlükəsizliyindən başqa ərzaq məhsulların keyfiyyəti məsələsi meydana gəlir. Böyük Britaniyada demək olar ki, bütün məhsullar ekoloji və sosial standartlar istehsalına zəmanət verən keyfiyyət sxemi üzrə istehsal edilir. Ərazisi 244,8 min km 2 , əhalisi 62,2 milyon nəfər, 1 km 2 - ə 249 nəfər düşür. Əhalinin 25 faizi kənd təsərrüfatında işləyir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi – 58,3 milyon hektardır (ölkənin ümumi torpağının 76 faizi). Kənd təsərrüfatının əsas sahəsi heyvandarlıqdır. Bitkiçilikdə əkilmiş sahənin təxminən 60 faizi, on dan 28 faizi taxıl, 12 faizi texniki və yem bitkiləri (raps, şəkər çuğunduru, kətan) altındadır. İldə 20,8-22,4 milyon ton taxıl, o cümlədən 13,1-15,7 milyon ton buğda istehsal edilir. ÜDM 2250,0 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 36 174 ABŞ dolları məhsul istehsal edilir. Ölkə süd, yumurta, quş əti, buğda, 4
milyon funt sterlinq məhsul istehsal etmişdir.
Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|