Kokanduni uz

www.
kokanduni.uz 
qo‘shimchasi –
da ning 
–
ta shaklida eshitilsada, -da shakli
da yozilishini tushuntirib o‘tishimiz, 
muhimdir. 
O‘rin
-
payt kelishigini o‘rgatishdagi muammolardan yana biri shuki, o‘quvchilar
o‘rin
-
payt kelishigi o‘rniga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasini ishlatib, xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bunda 
kelishik qo‘shimchasi qo‘shilgan so‘zlarni gaplarda qo‘llash orqali, muammoni bartaraf 
etamiz. Jumladan: Maktabga bugun barvaqt keldim. (qayerga? - maktabga).
Maktabda bugun bayram nishonladik. (qayerda? 
–
maktabda). 
Chiqish kelishigi shakli. 
Bu dars jarayonida ham o‘quvchilarga
chiqish kelishigining xususiyatlari tushuntiriladi. 
O‘quvchilarga o‘zbek tilidagi barcha kelishik shakllari tushuntirib bo‘linganidan so‘ng, 
ularda quyidagi jadval asosida ko‘nikmalar hosil bo‘lishi kerak:
T/r Kelishik shakli 
Qo‘shimchasi
So‘
roqlari 
Gapdagi vazifasi 
1 
Bosh kelishik 
mavjud emas 
kim(lar)? 
nima(lar)? 
Ega 
2 
Qaratqich 
kelishik 
-ning 
kim(lar)ning? 
nima(lar)ning? 
aniqlovchi 
3 
Tushum 
kelishik 
-ni 
kim(lar)ni? 
nima(lar)ni? 
qayer(lar)ni? 
to‘ldiruvchi
4 
Jo‘
nalish 
kelishik 
-ga(-ka, -qa) 
kim(lar)ga? 
nima(lar)ga? 
qayer(lar)ga? 
Hol 
5 
O‘rin
-payt 
kelishik 
-da 
kim(lar)da? 
nima(lar)da? 
Hol 
6 
Chiqish kelishik -dan 
kim(lar)? 
nima(lar)? 
Kelishik qo‘shimchalarining vazifasi 
- 
so‘
zlarni bir-
biriga bog‘lash, bu qo‘shimchalarsiz 
jumlalar tuzib bo‘lmasligini o‘quvchilarga tushuntirish maqsadida, darsligimizning chiqish 
kelishigi shakli mavzusida berilgan “Yalpiz” nomli hikoyasini ha
r xil ranglardagi varoqlarga 
tushirgan holatda, ya’ni
varoqlarni konvert shaklida qilib, har bir partaga alohidadan 
tarqatamiz. Varoqlarni konvert shalida bo‘lishi, dastlab, ularning diqqatini jamlaydi. Har xil 
ranglarda bo‘lishi o‘quvchilar kayfiyatlarini
oshiradi va qiziqishlarini orttiradi. Bu jarayonda 
o
‘quvchilar juftliklarda ishlashlari kerak bo‘ladi. Avval o‘quvchilar hikoyani diqqat bilan o‘qib 
chiqishadi. Hamda hikoyada keltirilgan kelishik qo‘shimchalarini tushirib qoldirgan holatda 
o‘qishlari talab etiladi. O‘quvchilar bu jarayonda so‘zlarni bir
-bi
riga bog‘lanmayotganligini 
guvohi bo‘lishadi. So‘ng har bir partadagi guruhlarga alohidadan kelishik qo‘shimchasi 
qo‘shilgan so‘zlarni o‘qishlarini so‘raymiz. Masalan, birinchi parta, faqat bosh kelishig
idagi 
so‘zlarni, ikkinchi parta, qaratqich kelishigidagi so‘zlarni o‘qishlari kerak. Zanjir shu tariqa 
davom etadi. Hamda mashq so‘ngida bolalar hikoya mazmunini ham so‘zlab berishlari, 
muhimdir. Ushbu jarayondan ko‘zlangan maqsad, o‘quvchilarda “o‘qib tushunish” 
ko‘nikmasini rivojlantirish, va bir
-birlarini 
fikrlarini eshitish, ya’ni “tinglash” ko‘nikmasini 
rivojlantirish, “so‘zlash” kompetetsiyasiga o‘rgatishdan iboratdir.
Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda ot mavzusi yaxlit holda o‘rgatiladi. Uni o‘rg
atish 
o‘quvchilar shu so‘z turkumining belgilarini, vazifasini o‘zlashtirishga hamda kelishik 
qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgandir. Ushbu jarayonlarni 
o‘rgatishda yuqoridagi kabi interfaol usullardan foydalanib darsla
rni tashkil etish, dars 
samaradorligini oshiradi, har 
bir o‘quvchilarning qiziqishini orttiradi va diqqatlarini jamlaydi, 

---

618