www. kokanduni.uz tushunish. Ulardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish hamda ularga munosabat
bildirish qobilyati demakdir.
“Ona tili darslarida eshitib tushunishga alohida etibor qaratish shartmi?” degan fikir
ko‘plab o‘qituvchilarni o‘ylantirishi mumkin, chunki inson o‘z ona tilisida eshitib tushunishga
malakasi avtomatik ravishda shakllanadi deb qaraladi. Biroq hammamiz yaxshi bilamizki, bir
ma’lumotni hamma bir xil eshitsa
-da, har kim har xil tushunadi. Mazkur holatlar eshitish
jarayoni passiv -shunchaki signalni qabul qilish emas, balki nutqiy signalni qabul qilib, uni
qayta ishlab, ya’ni gapning strukturasini to‘g‘ri razbor qilish –
gap bo‘laklarining vazifasini
to‘g‘ri anglash va ular birgalikda bildirayotgan ma’noni tushunish demakdir.
Eshitib tushunish malakasini shakillantirish uchun mazkur jarayonning tafsilotlarini
bilish muhimdir. Bu o‘rinda bizga psixolingvistik tadqiqotlar yordam beradi. I.Azimovaning
“O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepseyasining psixolingvistik tadqiqi” nomli
monografiyasi matnni eshitib tushunish bo‘yicha tajriba bayoni berilgan. Tajribada “O‘z
MUning O‘zbek filologiyasi fakultetining 1
-
kursida o‘qiyotgan 60 ta talaba ishtrok etgan.
Ularga
matn to‘rt marta o‘qib eshitirilgan. 60 ta talabadan 4 tasi matnni to‘liq tushungan. 26
tasi matnni yaxshi tushungan, biroq ayrim ma’lumotlar tinglovchining e’tiboridan chetda
qolgan. 17ta ishtrokchi matnda qo‘llangan so‘zlarning kontekstual ma’nosini tush
ungani
holda, ayrim gaplarni to‘liq tushunmagan. 13 ta ishtrokchi matndagi so‘zlarni tushungan,
biroq aksariyat gaplarni tushunmagan. Mazkur holat ona tilini o‘rganish jarayonida ham
eshitib tushunish malakasiga alohida etibor qaratish kerakligini bildiradi. Haqiqatdan ham
yuqoridagi olimning fikrlariga qo‘shilamiz, chunki biz tadqiq etgan ishda ham audiomatn bir
marta qo‘yib berilgandagi o‘quvchilarning matnni tushunish darajasi quvonarli emas.
Filologiya fanlari bo‘yicha falshafa doktori I. Azimova shunday deydi: “Tushunish
jarayoni o‘rgatilganda shu narsa ma’lum bo‘lganki, eshituvchining emotsionalligi va
stereotiplari sabab eshituvchi berilgan matnni to‘liq eshitmasligi mumkin. Bu ham eshitib
tushunishga xalal beradigan holat bo‘lgani uchun o‘rta maktabdagi mashg‘ulotlar alohida
e’tibor talab qiladi. Bola tushunishda yo‘l qo‘ygan xatolari muntazam ravishda ko‘rsatilsa va
xatoning asosi tushuntirib borilsa, bola tushunish jarayonini ongli ravishda boshqarishga
o‘rganadi”.
Eshitib tushunish malakasini shakllantirish uchun, avvalo, eshitib tushunish jarayoni
qanday kechishi xususida ma’lumotga ega bo‘lish zarur. Eshitib tushunishni “yuqoridan
pastga” va “pastdan yuqoriga” yo‘nalishida kechuvchi jarayon sifatida talqin qilish mumkin.
“Yuqoridan pastga” yo‘nali
shida nutqiy signalning katta birliklaridan kichik birliklariga qarab
qayta ishlanishi nazarda tutiladi, ya’ni umumiy nutq oqimining ohangi, undan gaplarni
ajratish, gaplarni ichidan sintagmalarni, sintagma ichidan so‘z birikmalarini, ulardan so‘zlarni
ajr
atish kabi masalalar hal qilinadi. “Pastdan yuqoriga” yo‘nalishida fonemalardan
bo‘g‘inlarga, bo‘g‘inlardan so‘zlarga, so‘zlardan birikmalarga, birikmalardan sintagmalarga,
sintagmalardan gaplarga, gapdan yaxlit nutqqa qarab mazmun tushunib boriladi. Mazkur ikki
yondashuvning unisi yoki bunisi kechadi, deb qat’iy aytib bo‘lmaydi. Nutqni anglash
jarayonida zaruratga ko‘ra ikkala yondashuv ham qo‘llanadi. Inson ongining nutqiy signalini
qayta ishlashdagi ushbu ikki yo‘nalishi tabiatidan kelib chiqqan holda
vazifa va topshiriqlarni
belgilash mumkin. Masalan, “Yuqoridan pastga” yo‘nalishi uchun eshittirilgan nutq yuzasidan
nutqning maqsadi va xarakterini aniqlash, nutq til uslublarining qaysinisiga xosligini
belgilash, nutqning umumiy mazmuni haqida xulosa chiqarish kabi topshiriqlar berish
mumkin. “Pastdan yuqoriga” yo‘nalishi uchun nutqda qo‘llangan so‘z va so‘z birikmalarini
qayd etish, qandaydir xarakterli so‘zlarni (masalan, raqamlar yoki sifat turkumiga oid so‘zlar
yoki notanish so‘zlar) eslab qolish uch
un yozib olish kabi topshiriqlar berilishi mumkin.
Mazkur topshiriqlar ikkala yo‘nalishda ham diqqatni kerakli ob’ektga qaratish ko‘nikmasini
shakllantiradi.