297 turgan ob’ektiv borliq murakkab va ko’p qirrali bo’lib, aniq narsa va hodisalardan
iborat. Ular xilma-xil xususiyat va sifatlarga ega. Ana shu ko’p qirrali, murakkab
narsa va hodisalarni o’rganish va bilish, ular to’g’risidagi tushunchalarimizni
chuqurlashtirish uchun shu narsa va hodisalarni tarkibiy qismlarga ajratish, analiz
qilish kerak. Lekin bu usul bilan shu narsalarni to’la bilish mumkin emas, shuning
uchun u sintez yo’li bilan to’ldiriladi.
Sintez analizning natijalariga suyanib, narsa va hodisalarning bir butun
sifatini o’rganadi. Sintez analiz natijasida fikran bo’lingan elementlarni qaytadan
tiklash, ularni birlashtirish, ilgarigi yaxlitlikni fikran vujudga keltirish usulidir.
Analiz tadqiqot jarayonida bilishning tayyorgarlik ko’rish bosqichi
hisoblansa, sintez uni yakunlaydi. Analiz va sintez yordamida o’rganilayotgan
hodisalarning empirik qonuniyatlari aniqlanadi, shakllanadi.
Empirik qonun empirik bilimiing yuqori shakli hisoblanadi. Empirik
bilimlarni umumlashtirishda induktiv usulidan foydalaniladi
Ilmiy bilishda induktiv usul asosida qonuniyatlar ochiladi, tushunchalar
maydonga keladi. Bu usul narsa va hodisalarning sababiy bog’lanishlarini
tekshirish usuli hisoblanadi. Induktsiya deduktsiya bilan mustahkam bog’langan.
Analogiya (moslik, ayniylik, o’xshashlik) usuli yordamida ikki predmetning
o’xshash xususiyatlari o’rganiladi.
Ideallashtirish bilish jarayonida ob’ektni qulaylashtirish usuli. Bu usulda
real ob’ekt ideal ob’ekt bilan almashtiriladi. Bu usul tabiiyot fanlarining tadqiqot
usuli hisoblaiadi. Masalan, fizikada shunday usul orqali fizik ob’ektlar: ideal gaz,
mutlaq qattiq jism, mutlaq qora jism, geometriya fani o’rganayotgan ob’ektlar,
to’g’ri chiziq, kvadrat, shar va boshqalarni ideallashtirilgan ob’ektlar deb qarash
mumkin. Ideallashtirish usulida real predmet ega bo’lmagan xossalarni o’rganish
usuli hisoblanadi. U reallikning nisbatan ishonchli manzarasini hosil qilishga
yordam beradi. Bu xol amaliy maqsad uchun yetarli hisoblanadi.
Modellashtirish borliqni bilvosita o’rganishga asoslangan ilmiy usuldir.
Modellashtirish asosida tadqiq qilinayotgan ob’ekt bilan uning modeli o’rtasidagi
