Kompyuter lingvistikasida modellashtirish va analogiya metodlari

Simvollar
Simvollar birikuvi
1	S - boshlang‘ich simvol, u inglizcha «Sentence» («gap») so‘zining bosh harfidan olingan.	S = NP + VP
2	VP - kesim guruhining simvoli, u inglizcha «Verb Phrase» birikmasidan olingan.	VP = Verb + NP
3	NP -ega guruhining simvoli, u inglizcha «Noun Phrase» birikmasidan olingan.	NP = Det + N
4	Verb - kesim gap bo‘lagining simvoli, u inglizcha «Verb» so‘zidan olingan.	V = Aux + V
5	Det - artiklning simvoli, u inglizcha «Determiner» («aniqlagich») so‘zidan olingan.	Det = the, a, ...
6	N -ot so‘z turkumining simvoli, u inglizcha «Noun» so‘zidan olingan.	N = book, computer...
7	Aux - yordamchi (ko‘makchi) fe’llarning simvoli, u inglizcha «Auxiliary» so‘zidan olingan.	Aux = will, can ...
8	V — fe’l so‘z turkumining simvoli, u inglizcha «Verb» so‘zidan olingan.	V = see, know ...

Jadvaldagi 5 - 8-qatorlarda ko‘rsatilgan simvollar (Det, N, Aux, V) ter­minal simvollar deyiladi, chunki ular lug‘atdagi aniq so‘zlardir. 1 - 4-qa- tordagi simvollar esa noterminal simvollar deb ataladi.

Gap hosil qilish jarayoni noterminal simvollarni o‘ng qismga davomiy o‘rin almashtirish asosida yuz beradi. Bunda boshlang‘ich simvol S o‘ziga mos keluvchi simvollar birikuvi NP hamda VP ga almashtiriladi. So‘ng NP va VP simvollari ham, o‘z navbatida, Det + N hamda Verb + NP ga almash­tiriladi. Bu jarayon barcha simvollar noterminal bo‘lguncha davom eta- veradi. Masalan, ingliz tilidagi quyidagi jumlani bevosita ishtirokchilar modeli asosida tahlil etaylik. Birinchi bosqichda jumla NP va VPga ajratiladi: The old man | saw a black dog there - Keksa odam и yerda qora itni кo‘rdi. Keyingi bosqichda yuqoridagi ajralish, o‘z navbatida, yana ikki qism- ga ajratiladi: The || old man \ saw a black dog || there. So‘nggi bosqichda jumla bevosita ishtirokchilar modeli asosida «daraxt» («sentence tree») ko‘rinishida tasvirlanishi mumkin:¹
Context-free grammar – matndan xoli bo‘lgan grammatika, chunki undagi qoidalar universal hisoblanib, ma’lum matnga tayanib tahlil etishga asoslanmaydi, balki u avvaldan empirik tarzda belgilab olinadi. Hozirda ushbu grammatika sun’iy programmalash tillariga (Pascal, C++, Delphi, HTML) faol tatbiq etilgan, shuningdek, tabiiy tillarni formallashtirish jarayonida ham grammatikani bayon qilishning eng optimal usuli hisoblanadi.
Formallashtirish - bu bilimlar majmuasini, mazmunini muayyan shakllar yordamida sun’iy til belgilari orqali ifodalashdir. Grammatikani for­mallashtirish tendensiyasi XX asrning o‘rtalarida kuchaydi. Bu bevosita tilning strukturasini yanada aniq parametrlarda ifodalashga intilish, uni kompyuterga moslashtirishga urinish bilan bog‘liqdir. Formal grammati- ka nazariyasi matematik mantiq, matematik linvistikaning rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. Grammatikani formallashtirish (lotincha «for­ma» - «shakl», «tashqi ko‘rinish») konsepsiyasining asoschisi amerikalik tilshunos Noam Chomskiydir. Formal grammatika abstrakt simvollar orqa­li bayon etiladigan grammatika hisoblanib, unda til qoidalari, so‘z yasa­lishi, birikma va gap qurilishi turli xil lingvistik modellar, struktur sxemalar yordamida tavsiflanadi. Formal grammatika 3 ta birlik asosida ish ko‘radi:

1. 
   Word-classes - so‘z turkumlari (tub va yasama so‘zlar).
   
2. 
   Phrases - gap bo‘laklari.
   
3. 
   Sentences - gap konstruksiyalari sxemalari, modellari.
   

N.Chomskiy qoidalarning ifodalanish turiga qarab formal grammati­kani 4 tipga ajratgan va bu Chomskiy iyerarxiyasi deb nomlanadi:

0.