Konstruksion materiallar Noorganik nometall konstruksion materiallar

Konstruksion materiallar texnologiyasining mashinasozlikdagi ahamiyati.
Konstruksion materiallar — kuch qabul qiladigan, nagroʻzka tu-shadigan, konstruksiya detallari tayyorlanadigan, fizik, mexaniq va kimyoviy xossalari yaxshi boʻladigan materiallar. Metall, metallmas va kompozitsion, kuymabop xillari bor. Metall Konstruksion materiallar ichida poʻlat eng keng tarqalgan; boʻlardan tashqari choʻyan, alyuminiy qotishmalari, berilliy qotishmalari, volfram qotishmalari, magniy qotishmalari, titan qotishmalari, xrom qotishmalari va boshqa ham Konstruksion materiallarga taalluqli. Texnologik alomatlari boʻyicha, deformatsiyalab (prokatlab, presslab, shtamplab) olinadigan, quyib, payvandlab, pishirib, yelimlab tayyorlanadigan materiallarga; ishlatilish sharoitiga koʻra, normal, past va yuqori temperaturalarda ishlatiladigan (olovbardosh qotishmalar, olovbardosh beton) materiallarga; strukturasiga koʻra, ferritli, austenitli poʻlatlar; mustahkamlash turiga koʻra, toblanadigan, yaxshilanadigan, dispersli-mustahkamlanadigan (qiyin eriydigan dispers zarrali), eskirtiriladigan, mustahkamlik koʻrsatkichi boʻyicha (mustahkamligi yuqori poʻlat va choʻyanlar) turlarga boʻlinadi. Konstruksion materiallarning mexaniq xossalari (konstruksiyasi mustahkamligi, oʻtga chidamliligi, qovushoqligi, olovbardoshligi, korroziyaga chidamliligi va boshqalar) ularning sifat koʻrsatkichlarini belgilaydi. Metall Konstruksion materiallar ga termik ishlov berib, ularning plastikligi oshiriladi. Katta nagruzkada ishlaydigan detallar qayta eritilgan poʻlatlardan tayyorlanadi. Mashinasozlikda tirsakli val, tishli gʻildiraklar va 1200° gacha temperaturada ishlovchi detallar tayyorlashda choʻyan keng qoʻllaniladi. Nikelli va kobaltli krtishmalar 1000— 1100° gacha temperaturada mustahkamligini saqlaydi; ular aviatsiya va raketa dvigatellari tayyorlashda, alyuminiy qotishmalari (mustahkamligi 550—750 Mn/m2) samolyot, vertolyot, raketa korpuslarini tayyorlashda qoʻllaniladi. Titan krtishmalarining mustahkamligi 1600 Mn/m2 dan ortiq boʻlib, kompressor, aviatsiya dvigatellari, tibbiyot asboblari yasashda ishlatiladi
Loyixachilar kuymalarning konstruksiyasini loyixalashda kuyma materiali, shakli, geometrik anikligi va ulchamlari, sirt yuzapar tekisligi, puxtaligi va boshka talablarni belgilashda ularni ishlab chikarish usuli bilan boglik bulgan barcha texnologik masalalarni Xam xisobga olishlari kerak. Bu borada kuymalar shaklining sodda- lashtirilishi, zaruriyatsiz texnik talablar kuymaslikning a\amiyati katta, chunki kuyma shakli kanchalik murakkab bulmasa, modellar, ster- jenlar va k,olipga metallni kiritish tizimi modellari, shakli mu- rakkablashmaydi. Shuningdek, kdliplarni tayyorlash ancha osonlasha- di Ayniksa, bu borada kuymalar devorining t^yari chizikli bulishi, kalinliklarining keskin uzgarmasligi, bir yuzadan ikkinchi yuzaga utish joylarida utkir burchaklar bulmasligi juda muximdir. Kuyma- larda ortiklar, bikirlik, kobirgalar, chukurchapar va boshkdlar bulsa, Kolipdagi metallarning sovib kristallanishida ularning deyarli te­kis sovishini ta’minlash lozim.
Shuni xam qayd etish joizki, sifatli detallarni tayyorlashda kuy­malarning mexanik ishlov uchun stanok moslamalariga urnatiladigan tayanch (baza) yuzasi, kolipning pastki kismida bulgani ma’qul. Koliplarni gilli kum materiallaridan tayyorlash uchun yogoch mo- dellaridan foydapanishda ularning deformatsiyalanishi xisobiga koliplar shakli vaulchamlarida paydo buladigan noaniklioar, me­tallning kolipda sovish paytida kirishuv kiymatlarida yul kuyila- digan xatolar kuymalar shakli va ulchamlariga putur yetkazadi Shu boisdan GOST, OST va texnik normalari xisobga olinadi. Masalan, kulrang chuyan kuymada 100 mm gacha ulchamga 1—2 mm, 2000 mm gacha Ulchamga 5-10 mm, Uklararo ulchamlarning chetga chikishi 500 mm ga ±1%, 2000 mm gacha ±0,6% bulishi mumkin.
Kuymalar devorlarining bir yuzadan ikkinchi yuzaga utish radiu- siga kelsak, devorlar kalinliklari 1/3 dan 1/4 oraligida olinmogi (aluminiy kotishmalaridan olinuvchi kuymalarda 3 mm, magniy kotish- malarida esa 5 mm dan kichik bulmasligi) kerak.
Ma’lumki, kuymalarda bir yoki bir necha turli ulchamli ochik yoki berk teshiklar, turli shaklli chukurchalar bulishi mumkin Kuymani olishda ularning shakli va ulchamlariga mos sterjendan foydalanila­di Bunda texnika-iktisodiy kursatkichlar xisobga olinadi. Masa­lan, pulat kuymalardagi teshiklar diametri 8—10 mm, chuyan kuymalar­da 6-8 mm dan, mis kuymalarda 5—7 mm dan ortik bulganda sterjen- lar yordamida, bundan kichikpari esa parmalab ochilishi tavsiya etiladi
Agar yuqorida qayd etilgan asosiy talablarga amal kilinmasa, kuy- mada deyarli ichki zurikish kuchlanishlar xosil bulib, bu uning tob tashlashiga va ba’zan darz ketishiga olib keladi.