Konstruksiya materiallarinin texnologiyasi fənnindən MÜhaziRƏLƏR

Su cəftəsi. Qaz qaynağı və kəsmə zamanı bəzən asetilen-oksigen qarışığının alovu əks zərbə ilə yandırıcı və ya kəsicinin müşdüyünə və oradan da şlanq vasitəsilə generatora keçə bilər ki, bu da partlayışla nəticələnir. Bunun qarşısını almaq üçün asetilen generatoru ilə qaz yandırıcısı arasında qoruyucu su cəftəsi qoyulur.

Mövzu 19. Metalların kəsilməsi və lehimlənməsi.

Metalların oksigenlə kəsmə üsulları. Qaz-oksigen kəsməsinin mahiyyəti. Asetilen –oksigen kəsməsi. Oksigen-flüs kəsməsi. Oksigenlə səthi kəsmə üsulu. Metalların lehimlənməsi.

Texnikada metalların soyuq halda mexaniki kəsilişi ilə bərabər odlu kəsmə üsullarından da geniş istifadə edilir. Odlu kəsmə qaz alovu və ya elektrik qövsü ilə aparılır. Maşınqayırmada ən çox, xüsusilə yayma təbəqələrindən və çeşidli yayma məhsullarından pəstahlar hazırlamaq üçün, qaz-oksigen kəsməsi tətbiq edilir.

Qaz-oksigen kəsməsinin mahiyyəti qaz alovu ilə qızdırılmış metalı başdan-başa (qalınlığı qədər) oksigen axınında yandırıb, yanma məhsullarını kənar etməkdən ibarətdir. Metalın daxili qatlarının qızması əsasən xarici təbəqənin yanmasından alınan istiliyinin və az miqdarda alovun istiliyi hesabına baş verir. Qaz-oksigen kəsmə prosesi üç ardıcıl mərhələ üzrə yerinə yetirilir:

a)kəsmə yerində metalın oksigendə yanma temperaturunadək qızdırılması;

b)qızmış metalın oksigen axınında yandırılması və metal oksidlərinin əridilməsi;

v)yanma məhsullarının və ərimiş metal oksidlərinin üfürülərək kəsmə sahəsindən kənar edilməsi.

Deməli, qaz-oksigenlə kəsmə ilə elə metalları kəsmək mümkündür ki, onların alışma temperaturları və oksidlərin ərimə tempraturları öz ərimə temperaturlarından aşağı olur.Ərimiş oksidlər yaxşı duru axıcılığa malik olmalidir ki, kəsmə prosesində asanlıqla kənar edilə bilsin.Həm də metalın yanma istiliyi kifayət qədər yüksək olmalıdır.

Göstərilən tələbləri dəmir, titan, az və ortakarbonlu poladlar və azlegirli poladlar təmin edir.Ən yaxşı kəsilən dəmir və azkarbonlu poladdır.Yüksəkkarbonlu poladları kəsmək üçün onlar əvvəlcə (polad üçün 1000-1200ºC) qızdırılır.

Çuqun, yüksəklegirli poladlar, alüminium, mis və onların ərintiləri həmin kəsmə tələblərini ödəmirlər.Çuqunun alışma temperaturu (1350ºC) onun ərimə temperaturundan (1200ºC) yüksəkdir.Yüksəkxromlu, xromnikelli və s. poladların, əlvan metal ərintilərinin kəsmə zamanı yaratdıqları oksidlərin ərimə temperaturları əsas metalın ərimə temperaturlarından xeyli yüksək olur.Onlar üçün adi oksigenli kəsmə tətbiq edilmir.Belə metalları kəsmək üçün kəsmək sahəsinə kəsici oksigenlə bərabər dəmir tozu da verilir ki, bu da yandıqda güclü əlavə istilik ayırır.Buna oksigen-flüslü kəsmə deyilir.

Qaz-oksigen kəsmədə qazla qaynaq avadanlıqlarından istifadə edilir.Yalnız qaz və oksigen xəttinə qazyandırıcı əvəzinə qaz kəsicisi birləşdirilir. Qaz kəsicisi qazyandırıcıdan fərqli olaraq qızdırıcı alov qarışığını və kəsici oksigeni vermək üçün iki kanallı quruluşa malikdir. Qazla kəsmə əl ilə və maşınla aparıla bilər.

Maşınlı-qaz oksigen kəsməsi. Qazla kəsmədə məhsuldarlığını artırmaq, işin dəyərini azaltmaq və kəsmənin keyfiyyətini yüksəltmək üçün proses mexanikləşdirilir və avtomatlaşdırılır. Mexanikləşdirilmiş avtomatik qazla kəsmə ilə elə yüksək dəqiq və təmiz kəsmə alınır ki, sonrakı mexaniki emala ehtiyac olmur.Bu da istehsalat xərcini daha da çox azaldılır. Qaz-oksigen kəsmədə çox müxtəlif maşınlardan istifadə edilir.Onları aşağıdakı əlamətlərinə görə növləşdirmək olar:

Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə: avtomatlar və yarımavtomatlar.

Kəsicilərin sayına görə: bir, iki və çoxkəsici maşınlar.

Kəsmənin xarakterinə görə:düzxətli, dairəvi və fasonlu kəsmələr apara bilən universial maşınlar.

Konstruktiv və hərəkət xüsusiyyətlərinə görə: səyyar və stansionar maşınlar.

Lehimlə metal hissələri daha asan əriyən və lehim adlanan aşqar metalının köməyi ilə birləşdirmək prosesinə deyilir.Lehimləmədə əsas metal bərk, lehim isə ərimiş halda olur.Əsas metalın hissələri tikiş zonasında lehim və əsas metalın bir-birində həll olması və diffuziyası nəticəsində birləşir. Lehim əsas metal bir-birində o zaman həll olar və diffuziya edə bilər ki, lehim əsas metalı isladır; məsələn, qurğuşun misi islatmır, buna görə də o mis üçün lehim ola bilməz.Diffuziya üçün lehimlənən səthlərin çirkdən və oksidlərdən təmizlənmiş olması da zəruri şərtdir.

Lehimləmə ilə karbonla və legirlənmiş poladların bütün markalarını, bərk ərintiləri, özlü və boz çuqunları, eləcə də nəcib, az tapılan, əlvan metalları və onların ərintilərini birləşdirmək olar. Lehimləmənin üstünlükləri bunlardır: lehimləmə əməliyyatının sadəliyi, birləşmələrin köməyi ilə möhkəmliyi və təmizliyi, əsas metalın əriməməsi, lehimlənən hissələrin öz ölçüləri və formalarını mühafizə etməsi, prosesi mexanikləşdirmək və avtomatlaşdırmağın mümkün olması.

Lehimləmə iki növdür: yumşaq lehimlə lehimləmə və bərk lehimlə lehimləmə.Yumşaq lehimlərin mexaniki möhkəmliyi yüksək deyildir və ərimə tempraturu 400ºC-dən aşağıdır.Bərk lehimlər xeyli möhkəmdir və ərimə temperaturu 500ºC-dən yüksəkdir.

Yumşaq lehimlə lehimləmədə alınan tikiş böyük yüklərə davam gətirə bilmir, buna görə də yumşaq lehimlə lehimləmə başlıca olaraq böyük gərginliyə məruz qalmayan detallarda birləşmələrin hermetikliyini təmin etmək üçün işlədilir.

Bərk lehimləmə böyük gərginliklərə davam gətirə bilən möhkəm birləşmələr almağa imkan verir; bu üsul maşın və mexanizmlərin detallarından bir çoxu üçün tətbiq oluna bilər.

Mövzu 20. Metalların kəsmə ilə emalına dair əsas anlayışlar.
Mexanizm və maşın detallarının əksəriyyətinin hazırlanması texnologiyasında çertyojda nəzərdə tutulmuş formasını və ölçü­lərini ancaq mexaniki emaldan sonra, yəni kəsmə ilə emaldan sonra alır. Metalın kəsmə ilə emala qədərki forması, emal prosesində pastahdan artıq metalın dəzgahdan kəsilib atılması barədə məlumat.

Kəsmə ilə emal pro­sesini yerinə yetirmək üçün tətbiq edilən kəski alətinə və pəs­taha verilən hərəkətlər.

Mexanizm və maşın detallarının əksəriyyətinin hazırlanması texnologiyasında çertiyojda nəzərdə tutulmuş formasını və ölçüsünü ancaq mexaniki emaldan sonra, yəni kəsmə ilə emaldan sonra alır. Metalın kəsmə ilə emala qədərki forması pəstah adlanır. Emal prosesində pəstahdan artıq metalı dəzgahlarda yonqar şəklində kəsib ayırırlar. Həmin ayrılan metal artığına mexaniki emal payı deyilir. Pəstahdan yonqar müxtəlif kəsici alətlərlə qoparılır. Tələb olunan formalı səthlər almaq üçün pəstah və alətləri metal emal edən dəzgahlara bərkididirlər. Kəsmə ilə emal prosesini yerinə yetirmək üçün tətbiq edilən kəski alətinə və pəstaha bir-birinə nisbətən müxtəlif hərəkətlər vermək lazım gəlir. Bu hərəkətlər üç qrupa ayrılır: əsas, quraşdırıcı və köməkçi.

Əsas hərəkətlər pəstahdan yonqar qoparıldığı hərəkətlərə deyilir. Əsas hərəkət iki yerə bölünür: baş hərəkət və veriş hərəkəti. Baş hərəkət yonqarın ayrılma sürətini təyin edir. Veriş hərəkəti kəsici alətin fasiləsiz olaraq metalın təzə qatlarını yararaq ona daxil olmasını və bütün emal edilən səthdən yonqartın ayrılmasını təmin edir.

Mexaniki emal payını pəstahdan kəsməyə başlamazdan əvvəl kəsici alət və pəstahı dəzgahda müəyyən olunmuş qarşılıqlı vəziyyətdə quraşdırmaq lazımdır. Bu məqsədlə tələb olunan hərəkətlərə quraşdırıcı hərəkətlər deyilir.

Emal prosesini təmin etmək üçün pəstah və alətləri dəzgahda bərkitmək, açmaq, dəzgahı işə salmaq və dayandırmaq, detalları ölçmək və s. kimi hərəkətlər də icra edilir. Belə hərəkətlərə köməkçi hərəkətlər deyilir.

Yonma əməliyyatında- pəstah baş fırlanma hərəkəti, alətlərlə ( kəsicilərə ) isə veriş hərəkəti verilir.

Frezlənmə əməliyyatında – əksinə, baş hərəkət alətə ( frezə ) veriş hərəkət isə pəstaha verilir.

Deşmə əməliyyatında – istər baş hərəkət, istərsə də veriş hərəkəti adətən alətə verilir, lakin xüsusi dəzgahlarda buna əməl edilməyə də bilər.

Yununa düz yonuş dəzgahlarında düzyonuş əməliyyatlarında baş hərəkət pəstaha veriş hərəkət üzrə isə alətə (kəskiyə) verilir.

Eninə düzyonuş dəzgahlarında düzyonuş əməliyyatında və pəstahlar isgənə dəzgahlarında emal edildikdə baş hərəkət isə pəstaha verilir.

Dairəvi və müstəvi pardaqlama əməliyyatında baş hərəkət hər zaman fırlanma hərəkətdir; onu fırladan alət pardaq dairəsidir.

Müstəvi pardaqlama əməliyyatında uzununa veriş çox vaxt pəstah tərəfindən, eninə veriş isə pardaq dairəsi və ya pəstah tərəfindən həyata keçirilir.

Dartma əməliyyatında- baş hərəkət (düzxətliu hərəkət) alətə (dartıya) verilir, verişi isə dartının yan-yana olan iki qonşu dişinin hündürlükləri arasındakı fərq ilə müəyyən edilir.

Mövzu 21. Kəsmə elementləri və kəskinin həndəsəsi. Metalkəsən dəzgahların təsnifatı.

Kəsmə ilə emalın müxtəlif üsulları. Kəsmə elementləri. Kəsicinin həndəsi elementləri. Kəsmə prosesi və yonqarın əmələ gəlməsi Kəsmə rejimləri barədə anlayış. Yonmada kəsmə qüvvələri.Metalkəsən dəzgahlar barədə ümumi məlumatlar. Metalkəsən dəzgahların təsnifatı.

Metal emal edən dəzgahlar yonqar qoparmaq yolu ilə müəyyən formada metal detallar (habelə plastik kütlədən, saxsıdan, şüşədən və s.) hazırlanmaq üçün işlədilən maşınlara deyilir. Metal emal edən dəzgahlar istehsal vasitələrinin istehsalında, o cümlədən də metal emalı dəzgahlarının özlərinin eləcə də istehlak vasitələrinin istehsalında çox mühüm rol oynayır. Metal emal edən dəzgahlar parkı maşınqayırma sənayesinin əsasıdır.

Emal işlərində dəzgahlarında üçün əlavə avadanlıq olan müxtəlif tərtibatı növləri mühüm rol oynayır. Tərtibatlarının köməyi ilə pəstah və alətlərin öz yerinə salınır, bazalaşdırılır və sıxıb bərkidilir, eləcə də emal prosesləri mexanikləşdirilir və avtomatlaşdırılır. Tərtibatlar iki yerə bölünür: universal və xüsusi məhsul istehsalında, xüsusi tərtibatlar isə böyük seriya ilə və kütləvi məhsul istehsalında işlədilir.

Ölkəmizdə metalkəsən dəzgahların təsnifatı pəstah emalının texnoloji üsulundan asılı olaraq aparılır. Texnoloji emal üsuluna görə təsnifat kəsici alətin növü, emal ediləcək səthlərin xüsusiyyətləri və emal sxemi kimi əlamətlərə uyğun olaraq aparılır. Buna əsasən dəzgahları aşağıdakı amillərdən asılı olaraq ayrı-ayrı qruplara ayırırlar:

1. 
   baş hərəkətin xarakterinə görə;
   

b) baş hərəkətin və veriş hərkətinin funksiyalarının pəstahlar və alətlər arasında

paylanmasına görə;

c) tətbiq edilən alətin növünə görə.

Ən çox yayılmış qruplar bunlardır: tokor dəzgahları, frez dəzgahları, deşikaçma və iç yonuş dəzgahları və s.

Hər qrupun daxilində dəzgahlar öz konstruktiv və texnoliji xüsusiyyətlərinə, ixtisaslaşma dərəcəsinə və sairəyə müvafiq olaraq yarımqruplara və tiplərə bölünür. Daha geniş təsnifatı dəzgahların özlərinin və məmulatın emal edilməsi xüsusiyyətlərinə əsasən aparılır, məsələn, dəzgahların ölçüləri nəzərə almaqla-stolüstü, xırda, orta, iri və ağır dəzgahlar; emalın dəqiqlik dərəcəsinə görə-normal dəqiqlik, yüksək dəqiqlik, çox yüksək dəqiqlik dəzgahları; emalın təmizliyi dərəcəsinə görə-soyma, normal və tamamlama dəzgahları; sürət xarakteriskasına görə-normal və cəldgedişli dəzgahlar; şpindellərinin sayına görə-birşpindelli və çoxşpindelli dəzgahlar; universallıq dərəcəsinə görə-universal, ixtisaslaşdırılmış və xüsusi dəzgahlar və s. Göstərilən təsnifata uyğun olaraq hər bir dəzgaha müəyyən şifr verilir. Şifr – müəyyən rəqəmlərdən, hərflərdən və ya rəqəm və hərflərdən ibarətdir.

Konstruksuya xüsusiyyətlərinə görə üfüqi, şaquli, karusel və baraban dəzgah tipləri mövcuddur. Metalkəsən dəzgahlarda fərdi ötürücülərdən istifadə edilir, yəni hər bir dəzgah bir və ya bir neçə elektrik mühərrikindən hərəkətə gətirir.

Mövzu 22. Qeyri-metal materiallar. Plastik kütlələr.

Plastik kütlələr. Metallara görə plastik kütlələrin üstün və nöqsan cəhətləri. Plastik kütlələrin komponenti və onların təyinatı. Termoplastik və termoreaktiv plastik kütlələr.

Xalq təsərrüfatında qara və əlvan metallarla yanaşı qeyri-metal materiallar da tətbiq edilməkdədir. Qeyri-metal materiallarının bir qismi konstruksiya materialı kimi işlədilir. Bunlardan maşın və başqa avadanlıq hissələri hazırlanır. Qeyri-metal materiallardan yardımcı vasitələr, məsələn yapışdırıcılar, örtüklər, aşqarlar kimi də istifadə edirlir. Qeyri-metal materiallar fiziki, kimyəvi, mexaniki, texnoloji və s.kimi bir sıra qiymətli xassələrə malikdir. Qeyri-metal materialların iqtisadi cəhətdən səmərəli olması onların müasir texnikada geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Plastik kütlələrdən hazırlanan bir sıra məmulat möhkəmlik, ucuzluq, dəqiqlik və yüngüllük cəhətdən metallardan heç də geri qalmır. Maşınqayırmada yüzlərcə metal hissələri plastik kütlələrdən hazırlanmış hissələrlə əvəz edilir; ağac, plastik kütlələr, rezin, şüşə, asbest, gön, lak və boyalar müasir maşınqayırmada ən çox işlədilən materiallardandır. Qeyri-metal materiallar eyni zamanda aviasiyada, elektrotexnikada, kimya sənayesində, radiotexnikada, metallurgiyada, cihazqayırmada və başqa sahələrdə geniş tətbiq edilməkdədir.

Plastik kütlələr. Maşınqayırma və cihazqayırma sənayelərində plastik kütlələrdən istifadə edilməsinin çox böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti vardır. Süni, yaxud təbii qətranlar əsasinda alınmış və yüksək molekulyar çəkili üzvi maddələrlə plastifikatorların, doldurucu, yağlayıcı və boyaq materialların qatışığından əmələ gəlmiş mürəkkəb maddələrə