Korreksion pedagogika va logopediya

bob. TALAFFUZDAGI KAMCHILIKLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH YO‘LLARI.

1. 
   0‘ZBEK TILI FONEMALARI
   

Reja
1 .Ayrim unli tovushlar harakteristikasi

2. 
   Tilning gorizontal harakatiga aloqador tovushlar;
   
3. 
   Tilning vertikal harakatiga aloqador tovushlar;
   
4. 
   Lablar ishtirokiga aloqador tovushlar
   

5.0'zbek adabiy tilining undosh fonemalari ulaming hosil bo'lish o'miga; hosil bo'lish usuliga; ovoz va shovqin ishtirokiga ko'ra tasniflanadi
Nutq tovushlari - talaffuz etiladigan so'zning kichik, ayrim bir qismidir. Tovushni fonemadan farq qilmoq kerak. Fonema so'z ma’nolarini ifodalash va farqlash uchun xizmat qiladigan nutq tovushidir. Fonemalar soni yagona umumhalq tili va uning shevalariga ko'ra har xil bo'lishi ham mumkin. Masalan, o'zbek tilida 6 ta unli tovush bo'lishiga qaramay, shu tilning ba’zi shevalarida unli fonemalar soni 6-7 dan tortib, 18 gacha bo'ladi. Shuningdek, har bir tilning fonemalar sistemasi sifat va miqdor jihatidan
bir til da fonemalar soni ko'proq, boshqasida esa ozroq boMishi mumkin.
bir м I ^ernA'
Masalan, rus tilida 42, o‘zbek tilida 29 fonema bor.
Mustaqil fonema bilan uning variantlari orasida mohiyaf e’tibori bilan olganda
, variantlari unga yondosh tovushlar ta’sirida paydo bo‘ladi.Masalan,
farq bor
“ ” fonemasi (bildi, ichdi) turli variantlarda bo‘ladi. Tovushlarning ana shunday turlicha talaffuz etilishida hosil bo‘ladigan variantlar - kombinator variantlar deyiladi.Biror fonemaning variantlari uning o‘ziga qaraganda boshqacharoq eshitiladi.Ba’zan esa bu variantlar tinglovchiga yaqqol sezilmasligi yoki aniq eshitilmasligi ham mumkin.
Fonemalaming akustik (tovushga oid) xususiyatlari ulaming artikulyatsion xislatlari bilan belgilanadi.
Hosil bo‘lish mexanizmlariga ko‘ra fonemalar unli va undoshlarga bo'linadi.Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli fonemalar soni oltita( i, e, a, o, u, o‘). Lndosh fonemalar 23 ta.
Unlilar talaffuzida asosiy vazifani tovush boyiamlari, til va lablar bajaradi. Unli tovushlar talaffuzida lab har xil shaklda bo‘ladi, ya’ni u yoyiladi yoki burishib, cho‘chchayadi.Unli tovushlarni talaffuz etishda til og‘iz bo‘shlig‘ida turlicha harakat qiladi, o‘zini gorizontal harakatidan oldinga cho‘ziladi yoki orqaga tortiladi, vertikal haiakatdan esa tanglay tomon ko‘tariladi yoki pastki jag‘ bilan birgalikda quyi tushadi. Unlilar bo‘g‘izda hosil boiadigan, og‘iz bo‘shlig‘ida turli tusga kiradigan sof ovozdangina iborat bo'lgan tovush yoki fonemalardir.
Unli tovushlar til harakatiga nisbatan olinganda uch toifaga bo‘linadi:

0. 
   .Tilning gorizontal harakatiga aloqador tovushlar;
   

2. 
   Tilning vertikal harakatiga aloqador tovushlar;
   
3. 
   Lablar ishtirokiga aloqador tovushlar.
   

lining gorizontal harakatiga aloqador unlilar 2 guruhga bo‘linadi: til oldi yoki old qator unlilar — i, e, a; til orqa yoki orqa qator unlilar - a, u, o‘.
Tilning vertikal harakatiga va og‘iz ochilish darajasiga aloqador unlilar 3 guruhga
linadi. a) yuqori(tor) unlilar - i, u; b) o‘rta (keng) unlilar - e,o‘; v) quyi (keng) unlilar - o, a.
Lablar ishtirokiga aloqador unlilar 2 guruhga bo‘linadi: lablangan - ₀‘ lablanmagan - i, e, a unlilar. ’ ° ^Va
AYRIM UNLILAR XARAKTERIS HKASI “I” va “U” tovushlarni talaffuz qilganimizda, til tanglayga tornon 1^1 ko'tariladi va tanglay bilan til orasida torgina bo‘shliq qoladi, shuning uchun ham VM va “u” tovushlari tor unlilar deyiladi. “I” va “U” unlilar so‘z ichida, ko'pincha. ' talaffuz etiladi: ikki jaraiigsiz undosh orasida esa nihoyatda qisqaradi. Masai аги^И yigit, tish, qish. “I” unlisi til oldi, tor va lablanmagan tovush bo‘lib, so'zning turli undoshlarida turlicha talaffuz etiladi Masalan, biz, siz, ildiz, idish kabi so'zlarda “r unlisi old qator tovushidir, chuqur til orqa undosh tovushlari “Q”, “X”,"0" lardan keyinI keladigan “I” orqa qator unliga moyildir. Masalan qiz, og‘ir, oxir. “U” unlisi til orqa, tor va lablangan tovushdir. “U” unlisi talaffuz qilganda tilning gorizontal harakati tanglay orqasiga qaratilgan bo'ladi, vertikal harakati esa tanglayga qarab ancha ko‘tariladi, lablar eho'chchayadi va tyo‘garak shaklini oladi. “O” unlisi o'rtacha keng (tor bilan keng unli orasidagi) tovush; til oldi, lablanmagan tovush “E” unlisi yarim tor unli tovush bo‘lganidan, jonli tilda ko'pincha “I” bilan almashib turadi. Masalan, mehmon- mihmon, dehqon- dihqon kabilar. “A” unlisi til oldi keng, lablanmagan tovushdir.Bu unli ham so‘zdagi o‘miga qarab ikki xil talaffuz etiladi, aka, dala kabi so‘zlarda old qator ochiq “E” tovushini bildirsa, qand, qars kabi so'ziarda chuqur til orqa undoshlari - “Q”, “o‘T>”, “X” dan keyin til orqa unlisiday talaffuz qilinadi.
“O ” unlisi keng, til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli o‘g‘il, bo‘ri, to‘g‘ri kabi sodda so‘zlaming birinchi bo‘g‘inida keladi. “U” unlisi “Q”, “o‘T>”, “X” undoshlardan keyin kelganda qattiq, aksincha “K”, “G”, “S” undoshlardan keyingi holatda esa nisbatan yumshoqroq talaffuz etiladi. Masalan, qo‘l-ko‘1, xo‘p-cho‘p.
0‘ZBEK ADAB1Y TILINING UNDOSH FONEMALARI Unlilar nutq organlarida to‘siqqa uchramay, cho‘zilib chiqishi, undoshlar esa nutq organlarining biror yerda to‘siqqa uchrab chiqishi bilan harakterlanadi. Undosh fonemalar tovush boylamlarining harakati holatiga va og‘iz bo‘shlig‘ining qayerda to‘siqqa uchrashiga, faqat shovqindan iborat bo'lishiga yoki aksincha ovozn nghn‘lishiaa hamda talaffuz etilish yo'llariga qarab bir-biridan
ndan ustun bousmg