Yuqori energiyali nurlanishlar ta’sirida qattiq jismlarda hosil bo’ladigan nuqsonlarni radiatsion nuqsonlar deyiladi. Bunday nurlanishlar — qattiq rentgen nurlanishi, u — nurlanish, yuqori energiyali elektronlar, neytronlar oqimidir.
Radiatsion nuqsonlar nazariyasida birlamchi nuqson Frenkel jufti bo’ladi deb hisoblanadi, keyinchalik boshqa ikkilamchi nuqsonlar yuzaga keladi. Agar atomni tugundan urib chiqarish uchun kerakenergiya Ed — bo’lsa, atomga nurlanish tomonidan beriladigan Ea energiya Ed dan katta bo’lsa, atom, albatta tugundan chiqib ketadi, agarda bu atomda Ed dan ortiq energiya qolsa, u boshka atomni urib chiqaradi va h.k.
Biroq, radiatsion nuqson hosil qilishning bo’sag’aviydan pastroq energiyaga tegishli mexanizmlari bor. Bu mexanizmlarning mohiyati shundaki, avval kristallning elektronlari sistemachasi uyg’otiladi, energiya kristall atomlariga uzatiladi va birlamchi radiatsion nuqsonlar hosil bo’ladi. Bu uyg’otish kristallning rentgen kvantlari, past energiyali elektronlar va hatto ultrabinafsha fotonlar bilan nurlash yo’li bilan amalga oshiriladi.
Qattiq jismlarda chizig’iy nuqsonlar.
Nuqsonlarni o’lchamlar jihatidan sinflarga ajratganda bir o’lchovli (chizig’iy) nuqsonlar aytib o’tilgan edi, bu nuqsonlarning o’lchamlari ikki yo’nalishda juda kichik (
Dislokatsiyalar hosil bo’lishini qaraylik. Kristallning bir qismiga tashqi kuch ta’sir qilayotgan bo’lsin (6, a- chizma).
6-chizma. Dislokatsiya hosil bo’lishining ketma-ket bosqichlari:
a) kristallga siljitish kuchi qo’yilishi; b) atomlar tekisliklari bukilishi; v) ekstratskislik hosil bo’lishi.
Kuchning qanday bo’lishiga qarab kristall elastikyokiplastik deformapiyalanadi. Ikkinchi holda ta’sir etuvchi kuchning biror bo’sag’aviy qiymatiga – siljish kuchlanishiga erishilganda sirpanish vujudga keladi. 6, a- chizmada uzun chiziq bilan qandaydir faraziy tekislik (sirpanish tekisligi) tasvirlangan, atomlar tekisliklari uning yuqorisida o’ngga siljiydi, uning pastidagi kristall qismi esa qo’zg’almaydi.
Kuchning qanday bo’lishiga qarab kristall elastikyokiplastik deformapiyalanadi. Ikkinchi holda ta’sir etuvchi kuchning biror bo’sag’aviy qiymatiga – siljish kuchlanishiga erishilganda sirpanish vujudga keladi. 6, a- chizmada uzun chiziq bilan qandaydir faraziy tekislik (sirpanish tekisligi) tasvirlangan, atomlar tekisliklari uning yuqorisida o’ngga siljiydi, uning pastidagi kristall qismi esa qo’zg’almaydi.
Kristallografik (atomlar) tekisligining deformatsiyalanuvchi qismi (yarimtekislik) o’ngga biror masofaga siljiydi. (6, b- chizma) va keying atomlar yarimtekisligini deformatsiyalaydi.
Birinchi yarimtekislik kuch ta’siri ortganda oqibatda keying yuqorigi yarimtekislik ustiga tushadi, pastki yarimtekisligidan uzib qo’yadi (6, v- chizma). Uzilgan yarimtekislik «ortiqcha», ozgina deformatsiyalangan ikkita oddiy (atomlar) tekisliklari orasiga «kiritilgan» (qistirilgan) bo’lib qoladi.
