KġtabxanaġÜnasliq

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

128 
 
Mitra   DADAġĠNƏSRĠN 
      “Kitabxana resursları və informasiya axtarış sistemləri”                     
                                       kafedrasının aspirantı 
                                                                                                       
                                                                                       
TƏBRĠZ UNĠVERSĠTETĠNĠN MƏRKƏZĠ KĠTABXANASININ RFĠD 
TEXNOLOGĠYASI 
 
Açar  sözlər:  RFİD  texnologiyası,  Radio  Dalğaları  ilə  İdentifikasiya,Təbriz 
Universitetinin mərkəzi kitabxanası. 
Ключевые слова:  
Key  words:  RFID  technology,  Radio  Frequency  Identification,  Central 
Libraries’ University of  Tabriz. 
   
   Kitabxana  işində  iki  elektron  xidmət  meydana  gəldi.  Əvvəllər  ştrix 
kodlarından  istifadə  olunurdı.  Hazırda  RFİD  (Radio  Dalğaları  ilə 
İdentifikasiya)  texnologiyası  meydana  gəlmişdir.  1990-ci  ildən    sonra  RFİD 
etiketləri  ştrix  kodları  yerinə  işlənir.  RFİD  qurğusu  ştrix  kodu  kimi  eyni 
məqsədə  xidmət  edir  və  hər  obyekt  üçün  unikal  identifikatoru  təmin  edir  [9, 
10].
  
RFİD,  radio  dalğalarından  istifadə  edərək  üzərindəki  bir  obyektin 
şəxsiyyət  məlumatını  ədədi  ardıcıl  nömrə  olaraq  çatdıran  sistemlərin  ümumi 
adıdır.  Bu  kabelsız  sistemlər  təmas  etmədən  və  hətta  görünər  belə  olmadan 
oxunma imkanı verir ki, bu xüsusiyyəti ilə istehsal və ştrix kodu kimi ənənəvi 
texnologiyalarının  istifadə  edilə  bilmədiyi  çətin  mühitlərdə  də  böyük 
asanlıqlar təmin edilir. 
 RFİD  etiketlər,  eyni  zamanda  elektronik  məlumat  daşıyıcıları  olaraq 
da  istifadə  edilə  bilər  və  tapıldıqları  dəyişik  nöqtələrdə  fərqli  məlumatlar 
yazılıb  oxuna  bilər.  RFİD  ümumi  kateqoriya  olaraq  avto-ID  texnologiyası 
altında  qruplaşır;  avto-ID  texnologiyalarının  ortaq  xüsusiyyəti  əl  ilə  edilən 
məlumat girişlərindəki müddəti qısaltmaq və səhvləri önləməkdir.                                                                               
RFİD  etiketi  bir  mikroçip,  bir  antena  və  bunların  üzərini  örtən 
qoruyucu  film  təbəqəsindən  meydana  gələr.  RFİD  etiketlər  İngiliscədə  ―tag‖ 
yəni  etiket,  transponder  adlandırılar.  Bir  çox  şəkil  və  ölçüyə  sahib  etiketlər 
vardır. RFİD etiketlər passiv (batareyasız) və ya aktiv (batareyalı) ola bilər. Bu 
mikroçip 64 bitdən 2 KB-ə qədər məlumat yığma xüsusiyyətinə sahib ola bilər 
ki,  bu  da  üzərində  tapıldığı  məhsulun  istehsal-sövq  tarixi,  sifariş  nömrəsi, 
müştəri  məlumatları,  ardıcıl  nömrəsi  kimi  əhəmiyyətli  məlumatları  asanca 
daşıya biləcəyi mənasınıverir. 
RFİD  etiketlərinə  məlumat  yazılması  və  bu  məlumatların  lazım 

---

129 
 
olduqda  oxunması  radio  dalğaları  ilə  edilir.  Ən  geniş  şəkildə  istifadə  edilən 
passiv  etiketlər  RFİD  oxucusu  tərəfindən  yayılan  enerji  ilə  aktiv  olurlar  və 
üzərlərindəki  məlumatı  oxucuya  göndərirlər.  RFİD  oxucular  etiketlərdən 
yığdıqları  məlumatları  dirək  olaraq  ya  da  şəbəkə  üzərindən,  bu  məlumatı 
işləyəcək  olan  kompüter  proqram  sisteminə  çatdırarlar.  Gələn  bu  məlumat, 
eyni  barkod  sistemlərində  olduğu  kimi  istifadəçinin  istədiyi  əməliyyatlara 
uyğun olaraq işlənərək istifadə edilir, yığılır. 
RFİD  etiketi  oxucu  tərəfindən  görünmədən  və  uzaq  məsafədən  də 
oxuna  bilər.  Etiket  üzərindəki  məlumat  istənildiyi  zaman  RFİD  oxucu  ilə 
sərhədsiz  dəfə  dəyişdirilə  bilər.  Eyni  anda  bir  çox  etiket  oxuna  bilər  (300 
Ad/sn).  Etiketlər  mühit  şərtlərindən  qismən  təsirlənə  bilərlər.  İstifadəyə  bağlı 
olaraq uzun ömürlüdür. 
RFİD sistemləri son illərdə sürətli  bir inkişaf  göstərərək daha məşhur 
istifadə  sahəsinə  sahib  olmuşdur.  Bir  RFİD  sistemi  üçün  büdcə  meydana 
gətirmək  istəndiyində,  əvvəlcə  sistemdən  nələr  gözlənildiyi  və  etiketləmənin 
hansı  səviyyədə  ediləcəyinin  təyin  olunması  lazımdır.  Etiketləmə  məhsul 
səviyyəsində edilə biləcəyi kimi qolu, palitra və ya konteyner səviyyəsində də 
edilə  bilər.  Yenə  tətbiqə  bağlı  olaraq  RFİD  etiketlər  geri  çevrilməli  şəkildə 
istifadə  edilərək  xərclər  salına  bilər.  Ayrıca  son  dövrdə  performansı  gedərək 
artırılan  mobil  oxucular  ilə  sabit  sistemlərə  asılılıq  azaldılaraq  daha  çox 
nöqtədə məlumat toplamana bilərkən xərclərdə də qənaət təmin edilməkdədir. 
RFİD  sisteminin  ana  komponentləri  olan  sabit  oxucu  və  antenalar,  mobil 
oxucular,  RFİD  printerlər,  Proqram,  İnteqrasiya  sabit  xərci  meydana 
gətirərkən illik etiket istehlakı da dəyişən xərcləri meydana gətirir [1,4,13]. 
Radio  dalğalari  ilə  identifikasiya    və  Avtomatik  identifikasiya 
iqtisadiyyatın  real  sektorlarında:  ticarətdə,  sənayedə,  səhiyyədə,  anbarlarda, 
satış məntəqələrində və s istifadə olunur[7]. 
Qısaca demək olar ki RFİD-də,  RF ―radio dağaları‖; İD ―identifikasiya 
mənasını  verir.  RFİD  etiketi  İngiliscədə  ―tag‖  adlandırılır.  Hər  etiket  bir 
kompüter  çip  və  antenadan  ibarətdir  ki,  kağızda  və  ya  başqa    (  flexible  ) 
mühitdə  çap  edilir.  RFİD  bir  ştrix  koduna  bənzəyir  ki,  elektromaqnit  (field) 
sahə  və  ya  lazer  şüası  ilə  oxunur.  RFİD  ştrix  kodlar  ilə  müqayisədə  irəli 
çəkilən  texnologiyadır.  RFİD  etiketləri  oxumaq  üçün  görünməlidir;  əvəzində 
bu  etiket  harada  yerləşdirildiyindən  asılı  olmayaraq,  məsələn,  kitabın 
örtüyündə  və  ya  hər  məsulun  qablaşdırmasında  oxuna  bilər.  Yalnız 
identifikasiya nömrəsiylə məhdudlaşan ştrix kodudan ibarət olan etiketlər daha 
çox,  mürəkkəb    məlumatı  daşıyır.  Çip  RFİD  etiketin  bir  hissəsidir  ki, 
kitabxana  informasiya  baytlarını,  məsələn,  kitabın  adı  və  ya  onun  şifrəsini  
daşıyır. 
Kitabxanaların  inkişafı  və  fondun  artması,  həmçinin  yeni 
texnologiyadan 
istifadə 
etməyin 
üstünlükləri  kitabxanaların  RFİD 

---

130 
 
texnologiyasından  istifadə  etməsinə  səbəb  olub.  Bu  texnoloji  yüksək 
texnologiyadır  (Hi-Tech),  o  bir  obyektin  identifikasiya  üçün  informasiyanı 
radio dalğalar və  etiketlər vasitəsilə  FRİD  qəbuledici təchizata göndərir. 
RFİD  sistemin  iki  təməl  komponentdən,    yəni  texniki  vasitələr  və 
proqram  təminatı  ilə  təşkil  olunur.  Texniki  vasitələr  bütün  elektrik 
təchizatlarıdır ki, bu da iki qrupa bölünür: oxucular və etiketlər. Oxucuların işi 
informasiyanı  yazmaq  və  oxumaqdır.  RFID  etiketlərində  isə  informasiya  
ehtiva  edilir  və  bu  məlumatların  lazım  olduqda  radio  dalğaları  ilə  oxunması 
təmin    edilir.  Etiketlərin  müxtəlif  formaları  var  ki,  kitabxanada  ən  şox  nişan 
(label) formadan istifadə olunur. Proqram təminatı RFİD oxucularını idarə və 
nəzarət  edir.  Kitabxanalarda  RFİD  texnologiyası  üç  hissədə  xidmət  edir: 
fondun təşkili, kitabxana xidmətləri, kitabxana sənədlərinin təhlükəsizliyi. 
Kitabxanada  istifadə  olunan  qurğular  aşağıdakılardan  ibarətdir  :  sabit 
RFİD  sistemlər,  mobil  RFİD  sistemlər,  RFİD  yazıçıları,  RFİD  oxucuları, 
RFİD antenalar (ümumiyyətlə hər oxucu üçün iki ya da dörd antenaya ehtiyac 
duyulmaqdadır), Ana kompüter, Proqram və işıq sensörü [2,3,4,5,6,8].  
Kitabxanada  RFİD  texnologiyadan  istifadə  etmək  üçün  əvvəlcə 
sənədləri  hazırlamaq  lazımdır.  Təbriz  universitetinin  Mərkəzi  kitabxanasında 
2010-ci  illin  sentyabrından  RFİD  texnologiyadan  istefadə  etdir.  Sənədləri 
hazırlamaq məqsədi ilə əvvəlcədən kitabxananın bütün kitabları  FRİD etiketi 
ilə  təmin  edilirdi.  RFİD  yazıçılar  (  RFİD  printer)  vasitəsilə  bu  etiketlərin 
üzərində hər kitabın ştrix kodu, qeydiyyat nömrəsi, kitabın adı, saxlanan yerin 
kodu, kitabxananın nişanı və s. informasiyalar yazılıb və kitabın cildinə əlavə 
olunub  və  rəflərdə  yerləşdirildi.  Sənədlərin  etiketi  olmasa  evə  oxumaqa 
verilmir.  Bu  FRİD  etiketləri  gözlə  oxuna  bilinməz  və  yalnız  FRİD    oxucu 
vasitəsilə oxunar.  
Kitabxanaçılara  mövcud  olan  kitablara  nəzarət  etmək  üçun  mobil 
(portativ) oxucu lazımdır. Mobil oxucuların bir proqram təminatı var ki, o da 
nişanların  oxunması  prossesini  yerinə  yetirir  və  ehtiyatda  saxlanan 
informasiyanı  oxuyur  və  sonra  informasiyanı  xidmət  göstərən  təchizata 
köçürür.  Mobil  oxucu  vasitəsilə  az  müddətdə  və  rahatlıqla  kitab  rəflərini 
oxumaq  olur.  Mobil    oxucu  vasitəsilə  10  kitabı  bir  saniyədə  oxumaq  olar. 
Mobil  oxucunu  rəflərin  kənarında  dalğa  formada  hərəkət  etdirib  və  hər  rəf 
haqqında  informasiyasını  bir  saniyədə  təmin  etmək  olar.  Beləliklə, 
kitabxanaçılar  həm  kitabların  siyahısını  əldə  edir  və  həm  döz  önündə 
yerləşməyən kitabı tapıb öz yerində yerləşdirə bilərlər. Həmcinin  mobil oxucu 
və  onun  proqramı  vasitəsilə  hər  hansı  bir  kitabı  rəflərdə  axtarmaq  olar.  Buna 
görə əvvəlcə o kitabın informasiyasını mobil oxucuya yazıb və sonra rəflərdə 
gəzdirib  kitabı  tapmaq  mümkündür.  RFİD-in  böyük  üstünlüklərindən  biridə 
odur  ki,  o  rəfdə  olan  kitabların  etiketini  oxuya  bilir.  Beləliklə,  kitabxanada 
mövcüd olan kitabların siyahısı əldə edilir və həm kitabların müntəzəm olaraq 

---

131 
 
rəfdə  öz  yerlərində  yerləşmələrinə  nəzarət  etmək  mümkün  olur.  Yeni 
texnologiya  kitabxanalara  imkan  verir  ki,  eyni  funksiyaları    sadə  və  effektiv 
formada yerinə yetirsinlər. 
Həmçinin  RFİD  texnologiya  vasitəsilə  ağıllı  oxucu  biletləri  də  təmin 
etmək mümkündür.   
Abonoment  şöbəsində  RFİD  texnologiyadan  istifadə  edərək  müxtəlif 
xidmətlər  təqdim  olunur.    RFİD  texnologiyanın  bu  hissəsi  ―ştat  işlənməsi‖ 
(Staff  Handling)  adlanır.  Burada  etiketdə  yazılan  informasiyanın  düz  olub-
olması  yoxlanır və nəzarət  olunur. Əgər informasiyada səhv olarsa, onu ləğv 
edib  və  yenidən  yükləyirlər.  Bu  hissədə  həmçinin  texniki  vasitələr  və  onun 
proqram  təminatilə  abonoment  işləri,  məsələn,  kitabı  oxumaqa  vermək, 
qaytarmaq və s. məsələlər yerinə yetirilir.             
Kitabxanalarda    kitablar  və  sənədlər  dəfələrlə  oxumaqa  alınır  və 
qaytarılır. FRİD-dən istifadə etmək kitabxananın fəaliyyətlərini daha səmərəli 
edir.  Çünki  RFİD  etiketləri  dəfələrlə  yenidən  istifadə  edilir.  Həmçinin 
kitabxanada  RFİD  təhlükəsizlik  mexanizmi  kimi  işlənir.  RFİD  etiketlərı 
müxtəlif  yollarla  təhlükəsizlik  əməyini  yüngülləşdirə  bilər.  Bir  metodda 
istifadə olunan etiketin bir ―təhlükəsizlik biti‖ var ki, ―aparmaq‖ (checked-in) 
və  ―qaytarmaq‖(  checked-out)  vəziyyəti  dəyişilə  bilər.  Kitabxananın  çıxış 
darvazalarında  etiket  oxuyan  təchizatlar  var.  Əgər  istifadəçinin  etiketi 
―aparmaq‖  istəyində  olarsa  həyəcan  səsi  səslənir  və  beləliklə,  icazəsiz  kitabı 
kitabxanadan  çıxartmaq  olmur.  Başqa  metodda  həmin  istifadəçi  çıxış 
qapısından keçir, sistem əldə və ya çantada olan kitabların etiketini oxuyur və 
kitabxananın  verilənlər  bazasından    sənədin  aparmaq  icazəsinin  olub-
olmamasını  soruşur.  Baxmayaraq  ki,  RFİD-dən  oğurluğa  qarşı  sistem  kimi 
istifadə  etmək  olar,  amma  bu  o  mənada  deyil  ki,  o  olduqca  yüksək 
təhlükəsizlik texnologiyasıdır. 
Kitabxanada  RFİD  texnologiyanın  başqa  xidməti  növü  ―özü 
qaytarmaq‖  (self  Check-in)  və  ―özü  aparmaq‖  (Check-out)  təchizatından 
ibarətdir.  Bu  avtomatik  abonoment  şöbəsi  adlanır.  Kitabxana  oxucuları  bu 
hissəni çox istəyirlər, çünki oxucu istənilən kitabı seçib və qötürdükdən sonra 
müstəqil  formada  onu  təchizata  yaxınlaşdırıb  və  qeydiyyatdan  keçirir. 
Beləliklə,  oxucu  kitabxanaçıya  ehtiyac  düymadan  kitabı  oxumaqa  aparır  və 
hətta  kitabı  qaytaranda  yenidən  təchizata  yaxılaşdırıb  və  öz  adından  çıxardır. 
Bu  təchizatda  çalışmışlar  ki,  kitabxana  oxucuları  daha  rahatlıqla  abonoment 
işlərini özləri yerinə yetirsinlər. 
İkinci  mərhələdə  sənədi  proqram  təminatı  vasitəsilə  identifikasiya 
etməkdir.  Buna  görə  oxucu  sənəd  və  ya  kitabı  RFİD  oxucu  sisteminə 
yaxınnadır və sistem sənədi identifikasiya edib və oxucuya bir qəbz verir.  
 RFİD  texnologiya  vasitəsilə  oxucu  sənədi  günün  hər  saatında 
kitabxanaya  qaytara  bilər.  Bu  sistem  ―salma  qutusu‖  (Drop  Box)  adlanır. 

---

132 
 
Beləliklə  kitabın  qaytarmaq  əməliyyatı  avtomatik  olub  və  kitabxanaçıların 
köməyi  olmadan  yerinə  yetirilir.  Bona  görə  oxucu  kitabı  ―salma  qutusu‖-na  
salır.  Sistem  kitabın  informasiysını  ekranda  göstərir  və  dərhal  onun  adını 
oxucunun faylından silib və qaytarmaq qəbzini oxucuya verir [11,12,13,14]