Kurs ishi mavzu: fazoda koordinatalar sistemasini almashtirish topshirdi: matyoqubova. O' Qabul qildi: esomurodova. R reja: Kirish Asosiy qism

Fazoda dekart koordinatalari

Fazoda dekart koordinatalari tekislikda dekart koordinatalarini kiritishga o’xshashdir. Fazodagi to’g’ri burchakli dekart koordinatalari sistemasi masshtab birlik va O nuqtada kesishuvchi o’zaro perdendikulyar uchta o’qlardan birini Ox o’qi yoki abssissalar o’qi, ikkinchisi Oy o’qi yoki ordinatalar o’qi, uchinchisini esa Oz o’qi yoki aplikatalar o’qi deb atash orqali kiritiladi.
Faraz qilaylik, fazoda M nuqta berilgan bo’lib, uning Ox, Oy, Oz o’qlariga proyeksiyalari M_x, M_y, M_z lardan iborat bo’lsin.
Bu proyeksiyalar yordamida M nuqtaning fazodagi vaziyati to’liq aniqlanadi.
1-ta’rif. M nuqtaning to’g’ri burchakli dekart koordinatalri x, y, z deb yunalgan kesmalarning miqdorlariga aytiladi.
z

M_z M(x,y,z)

O M_y y

M_x
x 1-chizma
M nuqtaning x, y va z koordinatalari uning mos ravishda abssissasi, ordinatasi va aplikatasi deb ataladi va M(x,y,z) deb belgilanadi (1-chizma). Fazodagi to’g’ri burchakli dekart koordinatalari sistemasi yordamida uchtadan qilib tartiblangan haqiqiy sonlar to’plami bilan fazodagi nuqtalar orasida o’zaro bir qiymatli moslik o’rnatish mumkin.
Har ikki koordinata o’qlari jufti orqali tekisliklar o’tkazib Oxy, Oyz, Ozx tekisliklar hosil qilamiz va ularni koordinata tekisliklari deb ataymiz. Bu tekisliklar fazoni 8 ta oktantga ajratadi.

3. 
   Fazoda yunalgan kesma tushunchasi va uning o’qdagi proyeksiyasi
   

Agar fazoda berilgan kesmaning qaysi bir chegaraviy nuqtasi uning boshi, qaysi biri oxiri ekanligi ko’rsatilgan bo’lsa, bunday kesma yo’nalgan kesma (yoki vektor) deyiladi. Xuddi to’g’ri chiziqdagi kabi boshi A nuqtada oxiri B nuqtada bo’lgan yunalgan kesma bilan belgilanadi.
Fazoda yunalgan kesma va Ox o’qini qaraymiz. M₁ va M₂ nuqtalardan Ox o’qiga perdendikulyar tekisliklar o’tkazamiz va bu tekisliklar bo’ylab M₁ va M₂ nuqtalarni Ox o’qiga proyeksiyalaymiz. M₁ning proyeksiyasini M_1x bilan, M₂nikini esa M_2x deb belgilaymiz.
yo’nalgan kesmaning Ox o’qiga proyeksiyasi PR_OX deb yo’nalgan kesma miqdoriga (uzunligiga) aytiladi.
Agar M_1x va M_2x nuqtalarning Ox o’qidagi koordinatalarini x₁ va x₂ bilan belgilasak,
PR_ox =x₂-x₁
tenglik o’rinli bo’ladi.

M₁

M₂

O M_1x M_2x x

M^*₂
2-chizma.
Endi ni parallel kuchirib vaziyatga keltiramiz va OX o’qi bilan orasidagi burchakni bilan belgilaymiz .
ning OX o’qidagi proyeksiyasini hisoblash uchun quyidagi formulani ham hosil qilish mumkin.
PR_ox =
Eslatma. Fazoda berilgan yo’nalgan kesmaning Oy va Oz o’qlaridagi proyeksiyalarini ham xuddi yuqoridagidek hisoblash mumkin.
Qulaylik uchun a vektorining koordinata o`qlaridagi proyektsiyalarini a_x, a_y, a₂ lar bilan, vektorining Ox, Oy, Oђ o’qlar bilan hosil qilgan burchaklarni lar bilan belgilasak.

larga ega bo’lamiz.
ekanligini nazarga olib

formulani isbotlash mumkin (isbotlang).
lar a vektorning yo’naltiruvchi kosinuslari deyiladi.

3. 
   Ikki nuqta orasidagi masofa
   

Fazoda Oxyz dekart koordinatalari sistemasini qaraymiz. Bu sistemada berilgan A(x₁,y₁,z₁) va B(x₂,y₂,z₂) nuqtalar orasidagi masofa (A,B) quyidagi formula bilan hisoblanishini ko’rsatish mumkin:
(A,B)=
4. Kesmani berilgan nisbatda bo’lish
Fazoda ikkita A(x₁,y₁,z₁) va B(x₂,y₂,z₂) nuqtalarni qaraymiz. Bu nuqtalar orqali to’g’ri chiziq o’tkazib unda yunalishni aniqlaymiz. Bu o’qda A va B nuqtalar yo’nalgan kesmani aniqlaydi. Faraz qilaylik M(x,y,z) nuqta aytilgan o’qda B nuqtadan farqli bo’lsin. kesmani nisbatda bo’luvchi M nuqtaning koordinatalarini topish talab etiladi. Xuddi tekislikdagi kabi M nuqtaning koordinatalari
(1)
formulalar orqali topilishini ko’rsatish mumkin. Agar M nuqta kesmani teng ikkiga bo’lsa, =1 bo’lib, uning koordinatalarini hisoblash formulalari quyidagi ko’rinishni oladi:
(2)
bular kesmani teng ikkiga bo’lish formulalari deyiladi.
Eslatma. (1)formulalarda bo’lsa, M nuqta A va B nuqtalar orasida, bo’lsa y AB kesmadan tashqarida yotadi. =-1 bo’lsa (1) formula ma’nosini yo’qotadi.