Kurs ishi mavzu: O‘qish darslarida topishmoqlarni o‘rganish metodikasi

Epik tur - mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof, terma, doston va boshqalar.
Lirik tur - marosim folklorining deyarli barcha ko‘rinishlari, bolalar folklorining ko‘pgina turlari, qo‘shiqning hamma xillari, ashula va shu kabilar.
Dramatik tur - og‘zaki drama, qog‘irchoq o‘yin, askiya, xalq teatrlari kabilar.
Maxsus tur - maqol, matal, topishmoq kabilar.
Xalq og‘zaki ijodi asrlar davomida misqollab to‘plangan, ne-ne sinovlardan o‘tgan, insonlarga hamisha madad bo‘lib kelgan noyob xazinadir. Bizning vazifa-miz ana shu xazinani ko‘z qorachig‘idek asrash va yanada boyitish hisoblanadi.
Boshlang‘ich ta’limda xalq og‘zaki ijodining ertak, rivoyat, latifa, maqol, topishmoq, tez aytish, sanamalar, xalq qo‘shiqlaridan namunalar beriladi.
Ma’naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti-harakatini, jamiyatda tutgan o‘rnini, xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo‘lgan munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. Ma’naviy qashshoq kimsa hayotda ro‘y berayotgan voqealarga loqayd bo‘ladi. Loqaydlik esa tuzatib bo‘lmas oqibatlarga olib keladi. Ma’naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi muqaddas tushunchalar yot. Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning ma’naviy dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari, ertaklari, qo‘shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma’naviyatini boyitish, uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta’minlash maqsadini nazarda tutgan holda yaratilgan. O‘tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o‘quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, televidenie, internet kabi ta’lim, ma’rifat tizimi bo‘lmagan. Bu vazifalarni bajarish, asosan, xalq og‘zaki ijodi zimmasiga yuklatilgan. Natijada, xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasi zaminini tashkil etgan.
Ma’lum bo‘ladiki, madaniyat, san’at, til xalqning xalq sifatida ravnaq topishining bosh omili ekan. Xalq ijodi esa madaniyat, san’at, tilning asosini tashkil etuvchi tarkibiy qismdir. Shuning uchun ham 1997-yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da “Ma’naviy-axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlar” alohida bo‘lim sifatida tasdiqlanishi bejiz emas. Unda yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy madaniy-tarixiy an’analariga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilishi ta’kidlanadi. Qadimdan ota-bobolarimiz o‘z orzu-umidlarini turmush haqiqatlari bilan uyg‘unlashtirgan holda go‘zal mo‘jizakor manzaraga, sodda va o‘ta teran mazmunga ega ertaklarni yaratganlar. Hayot haqiqati va kishilarning ruhi, psixologiyasini o‘zida aks ettirgan ertaklarning badiiy kuchi hanuzgacha kattalar va kichiklar uchun ham birday qiziqarli, jozibali xalq kitobi sifatida ta’sir etib kelmoqda.
Xalq og‘zaki ijodi – insoniyatga tengdosh eng qadimiy san’at. O‘zbek xalqi ming yillar davomida yaratgan milliy xazinamizning nodir merosi bo‘lgan og‘zaki badiiy ijodi hamisha inson kamoloti, yurt farovonligi, jamiyat yetukligi borasida ma’naviy ozuqa bo‘lib xizmat qiladi. Yillar to‘zonidan omon-eson o‘tib, avlod-ajdodlardan meros qolgan folklor janrlari ijtimoiy-siyosiy, ta’limiy-tarbiyaviy sohalarda maktab, ma’naviy-ma’rifiy yo‘nalishda yo‘lboshlovchi vazifasini o‘tay-di. Xalqning turmush tajribalari, kundalik kuzatishlari natijasida yuzaga kelib, o‘z isbotini topgan maqollar, naqllarni hayot maktabi darsligi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Mustaqil O‘zbekistonda milliy qadriyatlar tiklanayotgan hozirgi davrda xalq yaratgan merosini yosh avlod ongi shuurida tasavvur hosil qilish, umuminsoniy qadriyatlarni har tomonlama o‘rgatish va tatbiq etish davr talabi. Qolaversa, har bir shaxsning zimmasidagi mas’uliyati hisoblanadi. Ana shu mas’uliyatni his qilgan inson kelajak avlodimizning yangi fikrlaydigan, izlanuvchan, mehr-oqibatli, yurtsevar, elparvar egalarini yetishtirishda, tarbiyalashda o‘z hissasini qo‘shadi. Buyuk allomalarimizning ibratomuz hayotlari, Vatan, xalq uchun qilgan xizmatlari haqida, aziz –avliyolarning ilmi-urfoni haqida, mamlakat osoyishtaligi, tinchligi, xalq or-nomusi uchun kurashgan sarkardalar haqida, qolaversa, Vatanning har bir go‘shasi xususida ota-bobolarimiz yaratgan rivoyatlar o‘zining ilmiy, badiiy ahamiyati bilan qimmatlidir. Rivoyatlar mavzu doirasi nuqtai nazaridan asoslanib, tahlillar, misollar bilan yoritilgan. Rivoyatlarni izchil o‘rganish va tatbiq etish yosh avlod kamoloti uchun muhim manba hisoblanadi. Latifa va topishmoqlar esa hozirjavoblikda, tez aytishlar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda, maqollar so‘zga husn berishda, fikrni yorqin, ta’sirchan qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqimiz o‘z quvonchini, shod-ligini yoki g‘am-hasratini o‘z qo‘shiqlarida yorqin aks ettirgan. Bolalar tasav-vurini, fantaziyasini o‘stirishda ertaklar alohida o‘rin tutadi. Har bir aytiladigan ertak bolalarda yangicha taassurot qoldiradi. Bolalar ertak qahramonlariga o‘xshashga harakat qiladilar, sehrli narsalarga ega bo‘lishni istaydilar yoki o‘zlari sehrgarga aylanib qolishni va qahramon singari behisob kuch-qudratga qodir bo‘lishni orzu qiladilar. Ertaklar yordamida yaxshilik va yomonlik sahrolarida, adir-u tog‘liklarida sayohat qiladilar. Ana shu davrdan boshlab nima yaxshi-yu nima yomon ekanligini anglay boshlaydilar. Bolalar ulg‘aygan sari o‘zlaridan kichiklarga ertak aytib berishga, ularni aqlli, vazmin bo‘lishga, o‘jar, injiq qiliqlarini tashlashga undaydilar. Ular ham o‘zlarini kichik tarbiyachilar sifatida tutadilar. Umuman olganda, xalq og‘zaki badiiy ijodi katta-yu kichik, yosh-u qari uchun birdek donishmandlik majmuasi hisoblanadi. Asrlar o‘tsa-da, buyuk alloma-larimiz asarlarida ta’lim-tarbiya masalalari badiiy ifodalansa-da, xalq tafakkurining mahsuli bo‘lgan folklor asarlari ma’naviy jihatdan olamshumul ahamiyat kasb etishda davom etaveradi.