Kurs ishi mavzu: umumta’lim maktabi o’quvchilarining diskurs kompetentsiyasini rovojlantirishda ta’lim texnologiyalarning ahamiyati. (A2 Darajadagi o’quvchilar misolida) Bajardi

O’QUVCHILARNING DISKURS (OG’ZAKI NUTQ) KO’NIKMASINI RIVOJLANTIRISHGA OID METOD VA TEXNOLOGIYALAR

Umumta’lim maktabining katta bosqichida o’quvchilarning og’zaki nutqini rivojlantirish muammosi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki nutq ta’lim maqsadi aloqa vositasi sifatida ishlaydi. Og’zaki nutq samarali jarayon sifatida o’quvchidan ko’p vaqt va kuch talab qiladi, chunki u til, nutq va kommunikativ kompetensiyalarni ham qamrab olishni talab qiladi. Kommunikativ faoliyat turi sifatida u har bir darsning ajralmas qismi bo’lishi kerak. O’quvchilarga chet tilini o’rgatishning asosiy maqsadi - umumevropa til kompetensiyasi shkalasi bo’yicha bilishning chegara darajasiga mos keladigan asosiy nutq tuzilmalariga ega bo’lishdir. Nutqni o’rgatish umumta’lim maktabining yuqori bosqichidagi o’quvchilarning haqiqiy ehtiyojlari va qiziqishlariga javob beradigan mavzularga asoslanadi. O’quvchilarning o’zaro munosabatini rag’batlantirish uchun ijobiy muhit yaratish muhimdir. Bunday muhitda ular xato qilishdan qo’rqmasdan o’z fikrlarini, his-tuyg’ularini va fikrlarini ifoda etishlari mumkin. O’quvchilar kommunikativ vazifalarni ham samarali bajara oladilar. Uillis (1996) ta’kidlashicha, past stress muhitini yaratish va tildan haqiqiy maqsadlarda foydalanish mazmunli muloqotga erishish yo’lidir va o’zaro ta’sir orqali o’quvchilar nutq ko’nikmalarini egallash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Uillis, shuningdek, tilni samarali o’rganish uchun ta’sir qilish, foydalanish va motivatsiya kabi muhim shartlarni ta’kidlaydi. Tilga bunday nuqtai nazardan kelib chiqqan holda, vazifaga asoslangan ta’lim kommunikativ faoliyatni loyihalashda va og’zaki nutqni rivojlantirish va takomillashtirishda ko’plab afzalliklarni beradi. O’quvchilarning muloqotini osonlashtirish uchun nutq faoliyatining ushbu turining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak, masalan, motivatsiya, maqsadlilik, faollik, shaxsning shaxsiyati va aqliy faoliyati bilan bog’liqlik, evristika, mustaqillik, sur’at va situativlik. Agar muloqot uchun maqsad va motivlar mavjud bo’lsa, muloqot ishtirokchilarining o’ziga xos xususiyatlari, ularning yoshi, rivojlanish darajasi hisobga olinsa, har qanday nutq vaziyati doirasidagi muloqot akti, albatta, amalga oshiriladi. Ko’pgina fransuz tili o’qituvchilari og’zaki nutq ko’nikmasini rivojlantirish darslarida "o’quvchilarning jimligi" muammosiga duch kelishadi. Buning oldini olish uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiyaviy vaziyatni shunday o’zgartirishni taklif qiladiki, o’qituvchi “bahssiz hokimiyat” dan e’tiborli va manfaatdor suhbatdoshga, bilish jarayonida sherikga aylanadi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarning muloqotini osonlashtiradigan ta’limtarbiyaviy ikki tilli vaziyatlarni yaratishdir. O’quvchilarning og’zaki nutqini faollashtirishning eng yaxshi usullari - bu odamning o’zaro ta’siri, ya’ni interfaol texnikasi. Interfaol ta’lim o’quvchilar va o’quv muhitining o’zaro ta’siriga asoslanadi, bu tajriba sohasi bo’lib, odamlarning munosabatlari va o’zaro ta’siri psixologiyasiga asoslanadi. Bunday trening bilishning birgalikdagi jarayoni sifatida qaraladi, bunda bilimlar birgalikdagi faoliyat jarayonida dialog, polilog orqali olinadi”. Diskursivlik mexanizmi- Agar oldindan fahmlab boriyo’li bilan nutqni tayyorlashga erishilsa, diskursivlik yordamida gapirishning uzluksiz borishi jarayoni boshqariladi, gapiruvchining nutqiy taktikasi va strategiyasi amalga oshiriladi. Bu mexanizm mantiqiy fikrlashga asoslangan bo’lib, o’quvchi undan foydalanganda, ongli holda nutqiy vaziyatni chamalaydi, suhbatdoshi fikrini to’g’ri idrok etib va uning noverbal muomalasini (mas. xatti-harakatini) ham ilg’ab, unga munosib javob qaytaradi, gapirish mohiyati va vaziyatiga oid bilimlarini ishga soladi va h.k. Ushbu mexanizm ishida ona tilidagi amallar doimo yordam beravermaydi. Demak, diskursiv (anglab) gapirishga yetarli mashqlar o’tkazish tavsiya etiladi Bundan kelib chiqadiki, bu usullar o’quv jarayoni subyektlarining "tengdoshga" darajasidagi o’zaro ta’sirini o’z ichiga oladi, bunda o’qituvchi va sinf ishtirokchisi bir jamoaning bir qismi bo’lib, ular bir maqsadga erishish uchun ishlaydi. S. B. Suvorova kommunikativ funktsiyalarga asoslangan interfaol o’qitish usullarining o’ziga xos tasnifini taklif qiladi. Ushbu tasnifda barcha usullar uch guruhga bo’linadi: 1) muhokama (dialog, guruh muhokamasi, hayotiy vaziyatlarni tahlil qilish va tahlil qilish); 2) o’yin (didaktik o’yinlar, ishbilarmon o’yinlar, rolli o’yinlar, tashkiliy va faoliyat usullari); 3) interfaol usullarning psixologik guruhi (sezgir va kommunikativ trening, empatiya). Shuni ta’kidlash kerakki, interaktiv o’zaro ta’sirni o’rgatish fransuz tili darslarida hayotdan olingan o’quv materialidan foydalanishni talab qiladi, bu to’g’ri tashkil etilgan sharoitda o’rganilayotgan tilda tabiiy muloqotga yordam beradi. Interaktiv o’zaro ta’sir holatlarini yaratish uchun o’quvchilar har qanday vaziyatda o’zlarini tasavvur qilishlari kerak bo’lgan vazifalar bilan ishlashni cheklashni istisno qilish kerak. Aksincha, topshiriqlar maqsadga muvofiq bo’lib, ularning matni interaktiv o’zaro ta’sirga bo’lgan ehtiyojni o’z ichiga oladi. Bunday vazifalar shunday tuzilganki, ularni mustaqil ravishda bajarish mumkin emas. Til sohasida chet tilini kommunikativ metodika bilan o’qitishdan maqsad nutq vaziyati doirasida chet tilida muloqotni og’zaki va yozma shaklda o’rgatishdir. Ma’lumki, og’zaki-nutq muloqotining usuli - bu nutq. Maktabda nutqqa o’rgatishdan maqsad o’quvchilarda turli vaziyatlarda og’zaki muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Ijodiy faoliyat ijodiy xususiyatga ega bo’lgan faoliyat jarayonida rivojlanadi, bu o’quvchilarni o’rganishga va hayratga solishga, nostandart vaziyatlarda yechim topishga majbur qiladi. Qoida bilan model - bir xil mohiyatdagi metodik tushuncha. Modeldan foydalanish harfiy timsollaming kishi ongida muhrlanishini ta’minlaydi. So’z bilan ifodalanadigan (verbal) mavhumot esa diskursiv (ya’ni hodisa haqida mulohaza yuritish, nazariy tushunchalarni o’ylab ish ko’rish) tarzda kechadi. Nutq namunasi esa unga monand jumlalar (faqat ichki qismlarini almashtirish yo’li bilan) yaratish andazasi vazifasini o’taydi, bunda verbal diskursiv mavhumot ishtirok etmaydi, balki analogiya (taqlid) qilish sodir bo’ladi. Diskursivlikni, imkon boricha, cheklash tavsiya qilinadi. Agar o’quvchi gapirishni, o’qishni, chet tilidagi nutqni eshitishni, yangi narsalarni o’rganishni yaxshi ko’rsa, unda "chet tili" faniga qiziqish borligini aytishimiz mumkin va ma’lum bir muvaffaqiyatga erishish uchun sharoitlar yaratilgan. Fransuz tilii bilishdan tashqari, o’quvchilar o’zlarining shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish, kelajakdagi kasbiy faoliyati va kundalik hayotda boshqa odamlar bilan muloqot qilish uchun zarur bo’lgan ko’nikmalarni shakllantirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.

2.