L. Mijozning kreditga layoqatliligi tushunchasi

partnyor sifatidagi faoliyati doimiyligi va samarasi;

2. 
   kredit buyurtmasining asoslanganligi va kredit qaytarilishining ta’minlanganlik darajasi. Bank kerak bo‘lsa kred it taklifi bo‘yicha o‘z talablarini ishlab chiqishi va mijozni u bilan tanishtirishi mumkin;
   

d) kredit taklifi ning bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmasiga to‘g‘ri kelishi. Yangi kredit berish va kre dit portfeli diversifi katsiyasi kredit riskining pasayishiga olib keladimi yoki yo‘qmi, degan savolga javob topish lozim.
Bankning kredit berish bilan shug‘ullanuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmoqlaridagi korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifi ni baholash uchun nufuzli ekspertlarni jalb qilishlari mumkin. Ammo bu bankning qo‘shimcha xarajatiga olib kelsa-da, kreditlash bilan bog‘liq risklarning oldini olishi mumkin.
Har qanday ariza va qo‘shimcha hujjatlar hamda suhbat natijalarini aniqlashning hal qiluvchi omili bo‘lib qarz xarakteri va kreditga layoqatliligini aniqlash hisoblanadi. Kre dit inspektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarini va daromad miqdorini aniqlaydi. Mijozning og‘zaki javoblari yozma bergan ma’lumotlariga qaraganda ko‘proq ma’lumot beradi. Shu bilan bir vaqtda inspektor mijoz hamkorlik qilgan banklarga murojaat qiladi.
Kredit inspektori qarz oluvchi daromadining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham e’tibor berishi kerak. Ular mijozdan sof daromad haqida ma’lumot olishni istaydilar.
Daromadning miqdori va doimiyligi turg‘unligining bilvosita ko‘rsatkichi bo‘lib, mijozlarning depozit hisoblaridagi o‘rtacha bir kunlik qoldiq to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisoblanadi. Qarz oluvchi tomonidan berilgan bu ma’lumotlarni kred it inspektori tegishli bank tomonidan berilgan ma’lumotlar bilan taqqoslaydi.
Bank depozit hisoblaridagi salmoqli qoldiqlarning bo‘lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchliligidan, uning moliyaviy intizomliligidan va olingan kreditlarni qaytarish borasidagi intilishlari jiddiyligidan dalolat beradi.
Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faoliyat ko‘rsatishi, yashashi hamda mashg‘ul bo‘lishidir. Ko‘pgina banklar odatda ko‘rsatilgan joyda bir necha oygina ishlay otgan shaxslar va yaqinda ro‘yxatdan o‘tgan fi rmalarga rad javobini beradilar.
Kredit inspektorlari „qarzlar piramidasi“ deb ataluvc hi holatning paydo bo‘lishini qo‘llab-quvvatlamaydilar. „Piramida“ holatida qarzdor bitta bank yoki fi rmadan olgan qarzini to‘lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo‘yicha qarzining kattaligi, ko‘pligi o‘zining hisobidan yozib berilgan cheklar ning tez-tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e’tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqiqiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag‘larini boshqarish qobiliyati haqida xulosa chiqariladi.
Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit hujjatlarini yig‘adi va uni kredit bo‘limiga yuboradi. Bu bo‘limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o‘rganiladi va kredit riskiga baho beriladi.
Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri – kre ditga layoqatlilikdir. Korxonalarning kreditga layoqatlili gini hisobga olg an holda kredit berish, kreditni o‘z vaqtida qaytarishn ing muhim shar tidir. Davlat mulkchiligiga asos langan jamiyatda kredit ga layoqatlilik ko‘rsatkichi kred it mexanizmida muhim o‘rinni egallay olmaydi. Banklar faoliyatiga davlat yakkahukmronligi ularn ing mustaq il subyekt sifatida faoliyat ko‘rsatishiga to‘sqinlik qiladi va kredit resurslari markazlashgan tarzda, reja asosida tasdiqlanadi. Eng xusu siyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarini mustaqil o‘zlari belgilay oladilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi kredit berishda e’tibor qilinadigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qoladi. Chunki tijorat banki o‘z faoliyati natijasi uchun to‘liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbayi bo‘lib qoladi.
Korxonaning kreditga layoqatliligini o‘rganish tijorat bankiga kredit berish mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darajasini belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari, kreditga layoqatliligini aniqlash ssudani o‘z vaqtida qaytarish ehtimolini, eng asosiysi bank tavakkalchiligini kamaytirishga imkon beradi.
Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o‘zi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlarning tahl iliga asoslanib, ular mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va boshqa banklar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishlari mumkin.
Ijobiy kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar hech qanday to‘siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar-moddiy boyliklarni sotib olishlari, salmoqli mablag‘larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan olingan kreditlar bo‘yicha qarzlarni to‘lashga yo‘naltirishlari mumkin. Salbiy kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar bankdan kredit ololmasa-da, o‘z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o‘z mablag‘lari miqdorini, rentabellilik ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha choralar ishlab chiqish lozimligi to‘g‘risidagi axbo rotga ega bo‘ladilar.
Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichining ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida fi kr yuritmoqchimiz.
Iqtisodiy adabiyotlarda bu ko‘rsatkichning mohiyati to‘g‘risida turli ta’rifl arni uchratish mumkin. Ko‘pgina muallifl ar tomonidan kreditga layoqatlilikka, korxonalarn ing qarz majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq bajara olish imkoniyati sifatida ta’rif be riladi. Bizning fi krimizcha, bu ta’rif ko‘proq korxonaning to‘lovga la yoqatliligiga berilgan ta’rifdir. Amaliyotda kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi ko‘proq bankdan qarz oluvchi korxona faoliyatini ifoda qiladi. Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini ikki tomonlama ko‘rib chi qish mumkin:

• 
  qarz oluvchi nuqtayi nazaridan kreditga layoqatlilik;
  
• 
  kredit shartnomasini tuzish imkoniyati, olingan kreditlarni o‘z vaqtida qaytara olish qobiliyati;
  
• 
  bank nuqtayi nazaridan korxonaga beriladigan kreditning hajmini to‘g‘ri aniqlay olish mas’uliyatini bildiradi.
  

Ba’zi iqtisodchilar qarz oluvchining kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichini baholashda birinchi o‘ringa korxonaning daromad olish imkoniyatini qo‘yishadi. Bizning fi krimizcha daromad olish – korxonaning ishlab chiqarish yoki boshqa faol iyat turining natijasi hisoblanib, shu natijaga erishish maqsadida korxona kreditga muhtojlik sezadi.
Agar qarzlarni to‘lash miqyosida qaraydigan bo‘lsak, kre ditga layoqatlilikka nisbatan to‘lovga layoqatlilik tushunchasi kengroqdir. Chunki to‘lovga layoqatlilik jismoniy va yuridik shaxsl ar- ning barcha qarz va majburiyatlarini o‘z vaqtida to‘lay olish imkoniyatini ifodalaydi. Kreditga layoqatlilik to‘lovga layoqatlilikdan farq qilib, ssuda bo‘yicha qarzlarni o‘z vaqtida to‘lash imkoniyatini ko‘rsatadi. Undan tashqari kreditga layoqatlilik to‘lovga layoqatlilikdan to‘lash manbalari bilan ham farq qiladi.
Korxona, tashkilotlar o‘z qarz, majburiyatlarini sotishdan tushgan yoki boshqa har xil tushumlar hisobidan amalga oshirsa, kredit bo‘yicha qarzlarni to‘lash birinchi navbatda mahsulotni sotish hisobidan tushgan tushumdan amalga oshiriladi. Bank kreditini to‘lash bo‘yicha muammolar yuzaga kelganda, ssudani to‘lashning kafolatlilik manbalari qo‘l kelishi mumkin. Bular:

• 
  ssuda bo‘yicha garov sifatida olingan mulk;
  
• 
  boshqa bank yoki korxonalarning kafolati;• sug‘urtalash hisobidan qoplash va boshqalar.
  

Yuqoridagilardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, to‘g‘ri kredit bergan bank, korxona to‘lovga layoqatli bo‘lmagan holda ham bergan kreditni to‘liq yoki qisman qaytib olishni mo‘ljallashi mumkin.
O‘zining barcha ahamiyatiga qaramasdan bu ko‘rsatkichlar ayrim ma’noda chegaralangan ahamiyatga ega. Birinc hidan, ko‘pgina ko‘rsatkichlar, shu jumladan, moliyaviy ahvolni, kapitalning borligi va boshqalarni xarakterlovc hi ko‘rsatkichlar asosan o‘tmish bilan bog‘liq bo‘lib, ular o‘tg an davr ko‘rsatkichlari asosida hisoblanadi, kelajakdagi kreditga layoqatlilikni rejalashtirish esa kelajakda ssudalarni qaytarilish imkoniyatlariga baho beradi. Ikkinchidan bunday ko‘rsatkichlar hisobot muddatiga qolgan qoldiq asosida hisoblanadi, vaholanki ma’lum davrdagi oborotlar haqidagi ma’lumotlar ssudalarni qaytarish imkoniyatlarini to‘laroq
tasvirlaydi.
Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma’lumotlarning har xil manbalaridan foydalaniladi:

1. 
   bevosita mijozlardan olingan materiallar;
   
2. 
   mijoz haqidagi bank arxivida mavjud bo‘lgan materiallar;
   

4. 
   mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo‘lgan shaxslar (uning mol yetkazib beruvchilari, kreditorlari, mijozlari, banklari va boshqalar) tomonidan berilgan ma’lumotlar;
   
5. 
   xususiy va davlat agentliklari va tashkilotlarining hisobotlari
   

va materiallari (kreditga layoqatlilik haqidagi hisobotlari, investitsiya bo‘yicha ma’lumotnomalar va boshqalar).
Bunday tashkilotlar hozirchalik bizning amaliyotimizda yo‘q. Biz oldingi boblarda shunday agentlik zarurligi to‘g‘risida gapirib o‘tgan edik.
Bank tomonidan o‘rganib chiqilgan materiallarni va mi- joz tomonidan berilgan bevosita ma’lumotlarni olgan kredit bo‘limining ekspertlari o‘z bank arxiviga murojaat qiladi. Agar mijoz oldin ham kredit olgan bo‘lsa arxivda uning qarzini kechiktirib to‘langanligi va boshqa kamchiliklari haq idagi ma’lumot bo‘ladi. Undan tashqari bank boshqa kredit tashkilotlari bilan aloqa o‘rnatib, ushbu qarzdor to‘g‘risida ma’lumot olishi mumkin.
Kredit arizasini baholashda kredit bo‘limi xodimlari aniq qarz oluvchi bilan bog‘liq savollarni ko‘rib chiqibgina qolmay, u faoliyat ko‘rsatayotgan mintaqa, tarmoqlarda yuzaga kelgan iqtisodiy ahvolni ham hisobga olishlari lozim.
Kredit berish bo‘yicha sifat tahlili ham bir necha bos qichlarda amalga oshiriladi:

1. 
   qarz oluvchi obro‘sini o‘rganib chiqish;
   
2. 
   kredit maqsadini aniqlash;
   

4. 
   asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qopla-
   

nishini aniqlash;

4. 
   bank qisman o‘z bo‘yniga oladigan qarz oluvchining riskla-
   

rini baholash.
Qarz oluvchining reputatsiyasi sinchkovlik bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o‘rganib chiqish juda muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va ish bilan bog‘liq bo‘lgan xislatlariga ham katta e’tibor beriladi.
3. Mijozning kreditga layoqatliligini baholashning asosiy ko‘rsatkichlari
Korxonalarning kreditga layoqatliligini aniqlashda turli xil ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ko‘rsatkichlar soni chegaralanmagan, ya’ni qarz oluvchining faoliyatidan kelib chiqqan holda, har bir tijorat banki uni o‘zi mustaqil aniq laydi. Banklar orqali qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholash turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ularning hammasi ma’lum bir andozaga tushirilgan moliyaviy koeffi tsiyentlardan foydalanadilar. Ularga:

• 
  qoplash koeffi tsiyenti;
  
• 
  likvidlilik koeffi tsiyenti;
  
• 
  mustaqillik (muxtoriylik) koeffi tsiyenti, ya’ni o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffi tsiyenti kiradi.
  

Likvidlilik mijozning o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarilishini (qoplanishini) bildiradi. Likvidlilik va qoplash koeffi tsiyentlari qarz oluvchining balans likvidliligini, ya’ni passivdagi majburiyatlarni qoplash uchun aktivdagi pul mablag‘larining yetarlilik imkoniyatlarini tasvirlaydi.
Qoplash va likvidlilik koeffi tsiyentlari balansning aktiv va passivlarini solishtirish yo‘li bilan hisoblanadi. Likvid mablag‘lar o‘zining tez pulga aylanishi darajasiga qarab 3 guruhga bo‘linadi.
Birinchi guruh likvid mablag‘larga:

• 
  pul mablag‘lari (balansning 170-qatori), jumladan hisob-ki-tob varag‘i;
  
• 
  valuta hisobvarag‘idagi (180-q);
  
• 
  boshqa hisobvaraqlardagi va kassadagi pul mablag‘lari (190-q) kiradi.
  

Ikkinchi guruh likvid mablag‘lariga tez pulga aylanadigan talablar (bu talablarning muddati odatda 3 oydan oshmasligi lozim):

• 
  ishonchli debitorlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha hisob-kitoblar (200–220-q);
  
• 
  muddati 3 oygacha bo‘lgan avans to‘lovlari (230-q);
  
• 
  budjet bilan hisob-kitoblar (240-q);
  
• 
  korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo‘lgan boshqa operatsiyalar (260–270-q);
  
• 
  ishchi-xizmatchilar bilan hisoblashishlar (250-q);
  
• 
  ta’sischilar hamda boshqa debitorlar bilan hisob-kitoblar (280–290-q);
  

Ikkinchi guruh likvid mablag‘larning aksariyat qismini yaqin 3 oy ichida to‘lanishi lozim bo‘lgan debitorlar tashkil qiladi. Shuning uchun kredit berishda bu likvid aktivlarning haqiqatda 3 oy ichida pulga aylanish ehtimolini chuqur tahlil qilish lozim: – 3 oyda to‘lanishi lozim bo‘lgan veksellar; – xorijiy korxonalar bilan hisob-kitoblar.
Uchinchi guruh likvid mablag‘lariga tez sotiladigan tovarmoddiy qimmatliklarining zaxiralari bo‘yicha talablari kiradi:

• 
  ishlab-chiqarish zaxiralari va kelgusi davr xarajatlari (120-q);
  
• 
  tugallanmagan ishlab chiqarish (130-q);
  
• 
  tayyor mahsulot (140-q);
  
• 
  tovarlar (150-q);
  
• 
  boshqa zaxiralar va xarajatlar.
  

Qisqa muddatli majburiyatlarni aniqlashda:
a) o‘zgartirishlar kiritmasdan quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi:

• 
  qisqa muddatli qarzlar (420-q);
  
• 
  qisqa muddatli kreditlar (430-q);
  
• 
  buyurtmachilardan tushgan avanslar (440-q).
  

Kreditorlar:

• 
  mol yetkazib beruvchilar oldidagi qarzlar (450-q);
  
• 
  budjetga qarzlar (460-q);
  
• 
  ish haqi bo‘yicha qarzlar (470-q);
  
• 
  ijtimoiy sug‘urta va ta’minot bo‘yicha qarz (480-q);
  
• 
  mulk va shaxsiy sug‘urtalash bo‘yicha qarz (490-q);
  
• 
  budjetdan tashqari to‘lovlar bo‘yicha qarz (500-q);
  
• 
  sho‘ba korxonalar bo‘yicha qarzlar (510-q);– uyushma korxonalar bo‘yicha qarzlar (520-q); – boshqa kreditorlar (530-q).
  

b) o‘zgartirishlar kiritilib quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi (yaqin uch oy muddatga):
– uzoq muddatli qarzlar (400-q); – uzoq muddatli kreditlar (410-q).
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda pul mablag‘lari =170+180+190 balans qatorlari.
Tez sotiladigan talablar =200+220+230+240+250+260+270 + +280+290 balans qatorlari.
Tez sotiladigan zaxiralar =120+140+150 balans qatorlari.
Qisqa muddatli majburiyatlar = 420+430+440+450+460 + 470 + + 480 + 490 + 500 + 510 + 530 + (400 + 410 o‘zgartirishlar bilan) ba lans qatorlari.
Uchinchi guruh likvid mablaglarini tahlil qilganda, tovar-moddiy boyliklarning haqiqatda ishlab chiqarish uchun za rurligi ga e’tibor berish lozim. Kreditga layoqatlilik ko‘rsatk ichlarini hisobga olganda aylanma aktivlar tarkibiga:

• 
  korxona omborida turib qolgan, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lmagan tovar-moddiy boyliklari;
  
• 
  ishlab chiqarishdan olib tashlangan tovarlar;
  
• 
  talab bo‘lmagan, sifatsiz tovar-boyliklar;
  
• 
  qiyin sotiladigan tovarlar va boshqalar qo‘shilmasligi kerak.
  

Agar mijozning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlaridan ikki barobar va undan ortiq, bo‘lsa, mijoz moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi.
Mijoz balansi va boshqa moliyaviy hujjatlarga asosan kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Likvidlilik koeffi tsiyenti (Kl) quyidagicha hisoblanadi:
1- va 2-guruh likvid mablag4lari
Kl = .
qisqa muddatli qarz majburiyatlari
Qoplash koeffi tsiyenti (Qk)ni hisoblashda barcha likvid mablag‘larning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati olinadi. Qoplash koeffi tsiyenti likvidli aktivlar qisqa muddatli majburiyatlarni qanchalik darajada qoplay olishi mumkinlig ini ifodalaydi. Agar korxonaning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlarini 2 va undan ortiq barobar qoplasa, subyektning moliyaviy ahvoli shunchalik barqaror hisob lanadi. Ba’zi hollarda xo‘jalik subyektlari faoliyatida ehtiyojdan yoki normativdan ortiqcha tovarmoddiy boyliklar (ayniqsa mavsumiy korxonalarda) zaxiralarining yuzaga kelishi yaxshi ishlaydigan korxonalarda ham qoplash koeffi tsiyentining past bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Lekin qoplash koeffi tsiyenti l dan kam bo‘lmasligi lozim. Qoplash koeffi tsiyentining 1 ga tengligi likvid aktivlar, kreditlar va zayomlar hisobidan tashkil qilinganligi va likvid aktivlarni tashkil qilishda korxonaning o‘z mablag‘lari ishtirok qilmaganligini ko‘rsatadi. Qachonki qoplash koeffi tsiyenti l dan kichik bo‘lsa, xo‘jalik subyektining moliyaviy ahvolida muammolar borligi, uning barqaror emasligi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin, chunki korxona o‘z majburiyatlarini qoplay olmaydi.
1-, 2-, va 3-guruh likvid mablag4lari
Kq = .
qisqa muddatli qarz majburiyatlari
Qoplash koeffi tsiyenti mijozning qisqa muddatli majburiyatlarini to‘lash uchun barcha turdagi aylanma mablag‘larn ing yetarli darajasini aniqlashga imkon beradi.
Likvidlilik koeffi tsiyenti qarz oluvchi o‘z mablag‘lari hisobidan qarzning qancha qismini to‘lay olish qobiliyatini ko‘rsatadi, ya’ni bu koeffi tsiyentdan mijozning yaqin kelajakda operativ ravishda bankka qarz to‘lab berish qobiliyatini prognozlash uchun foydalaniladi. Likvidlilik koeffi tsiyenti qancha yuqori bo‘lsa, kreditga layo qatlilik shuncha yuqori bo‘ladi.
Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi muxtoriylik koeffitsiyenti umumiy korxona balansi passivining qancha qismi korxonaning o‘z manbalaridan tashkil topganligini baholaydi va qarz mablag‘lari ichidagi korxona musta qilligini aks ettiradi.

Fоydalanilgan adabiyotlar

1. Abdullaeva Sh.Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003

2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y.
3. Balabanova I.T., “Banki i bankоvskоe delо”, Ucheb posob. Piter, 2003.
4. Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4-izd. «Finansi i statistika», 2002g.
5. Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004.
6. Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g.
7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g.
8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.