Lektsiya 22-tema: antarktida. Uliwma obzor. Antarktidanin’ glyatsiomorfologiyasi joba: Antarktida. Uliwma obzor

Organikaliq du’nyasi
Onın’ fawna ha’m florası ju’da’ kem tekserilgen. Antarktika obalstının’ faunasında tu’rler kem. Suwdag’ı fawnada individler ko’birek, o’ytkeni Qubla okeandag’ı turmıs sharayatı qurg’aklıqtag’ıg’a qarag’anda qolayıraq. Jer betinde jasaytug’ın haywanlar materikte kem. Jer betinde jasaytug’ın su’t emiziwshiler (ma’selen polyus ayıwları). Ushatug’ın ja’nlikler ha’m dushshı suw balıqları pu’tkilley joq. Demek sonday eken, Antarktika biogeografiyalıq oblastın okean oblastshası ha’m materik oblastshası dep ajıratıw ushın tiykar bar. (Antarktika yarım atawının’ batıs jag’ası bunnan tısqarı bolıp, Subantarktikag’a kirgiziliwi mu’mkin.
Eki oblastın’ da biogeografiyalıq ayırmashılıqlaır sonnan ibarat:

Okean oblastshalari:	Materik oblastshalari:
Faunası (tiykarg’ı gruppaları)
Kitler, quraq ayaqlılar, boran qusları, (bull qatarda albatroslar) pingvinler, qısg’ıshbaqasımanlar. Atawlarda adam alıp kelgen ha’m jabaylasqan su’t emiziwshiler, Arqa suwını, qoyan ha’m baska da haywanlar.	Quraq ayaqlilar, buran quslar (albatroslar joq), pingvinlar (okean obalastshasındag’ıg’a qarag’anda basqa tu’rleri)
Flora ha’m o’simlikleri
Joqarı da’rejedegi otqa usas o’simlikler (tu’rleri 160 qa shekem baradı) atawlarda otlaq ha’m putalıq assotsiatsiyaların payda etedi. Moxlar, lishaynikler suw otları bar.	Flora ha’m o’simlikleri Joqarı da’rejedegi o’simlikler joq. Florası moxlar, lishaynikler ha’m suwotlarınan ibarat.

Antarktika okean oblastshasında eufazi qısqıshbaqaları (boyı 6 sm ge shekem baradı) ju’da’ u’lken topar bolıp jasaydı. Jazda okean ju’zin bull qısqıshbaqalar ko’plegen kilometr uzaqlıqqa shekem qaplap aladı, kit ha’m pingvinlerge jem boladı. Bul orında plankton organizmler: qısqıshbaqasımanlar, meduzalar, radiolyariyalar, diatom suw o’simlikleri ha’m basqalar a’sirese ko’p. Suwdın’ ju’z (200-300 m) qatlamında plankton ha’mmesinen ko’p, bull qatlam aktiv qabat dep ataladı. Arqa yarım shar treska balıqlarının’ burınnan tuxımları bolg’an nototeniylerdin’ qırg’aq jaqınındag’ı formaların aytıp o’tiw kerek. Quslar klasınan boran qusları otryadı (sol qatarda albatroslar) ha’m pingvinlerdin 17 tu’ri tek g’ana Qubla yarım sharda tolıq ushıraydı, sonnan 3 tu’ri Antarktidada (Antarktika aymag’ında) jasaydı.
Okeanda su’t emiziwshiler klasınan quraq ayaqlılar ha’m kitler bar. Quraq ayaqlılar ju’da’ ha’r qıylı, olardın’ arasında sonın’day tyulenler (sol qatarda ten’iz pili ha’m basqa tyulenler) menen qulaqlı tyulen-kotikti ajırata alıw kerek. Qulaqlı tyulen 19 a’sirde–aq derlik pu’tkilley qırılıp ketken. Kitler Qubla okeanda Jerdin’ basqa ha’r qanday okeanınan qaramastan ko’birek. Kitler ken’ maydanda ko’ship ju’redi ha’m Qubla okean tiykarında jazda kelip semiredi. Olar Antarktikada muz bo’lekleri aldında topar-topar bolıp ushıraydı. Antarktika Kırg’ag’ı aldında aitlerdi ko’p ko’riwimiz mu’mkin. Murtlı kitler (ko’k kit, finval, seynal ha’m basqalar) ha’m tisli kitler (kashalot, kosatka) bar. Murtlı kitler ko’birek tutıladı, sol qatarda Rossiya kit awlawshı flotiliyaları usınday kitlerdi awlaydı.
Antarktida materik oblastshasında joqarı da’rejedegi o’simlikler joq. Antarktika yarım atawının’ tek g’ana batıs jag’ası bunnan basqasha. Bul jag’anın’ bir ma’rte (qdadar) jumsaq klimatında joqarı da’rejedegi o’simliklerdin’ g’alagu’llilerdin’ eki tu’ri burıshmonshaklardın’ bir tu’ri o’sedi. Sol sebepli materiktin’ bul rayonı Subantarktidag’a kirgizemiz. Lishayniklerdin’ gu’ddeli, japıraklı, putalı, formaları bar. Pingvinlar tezegi tu’sken tat jerlerde jasıl moxlar geyde tıg’ız shım (sho’p) qatlamların payda qıladı. Lishaynikler tawlardın’ ba’lent jerlerinde ha’m ha’tte polyustan tek g’ana 360 km aralıqta (Nansen tawında) ushıraydı.
Suw otlar (ko’k-jasıl ha’m diatom suw otları) oazislerinin ko’llerinde tarqalg’an. Jer betindegi suw otlar jar taslardın’ ju’zinde ha’m qara juqa gilem bolıp o’sedi. Jemirilip atırg’an qatlamda qara ha’m hawada biraz bakteriyalar tarkalg’an.
Faunası, a’sirese gu’rek ayaqlılar ha’m quslar tu’ri ko’p. Jag’ag’a jabısqan muzda ha’m sayızlıqlarda tyulenlerdin’ 5 ke jaqın tu’rin ko’riw mu’mkin. Olardan Ueddell zalvarli tyuleninin’ uzınlıg’ı u’sh metrge deyin baradı, son’ınan tiykarınan suwda jasaytug’ın krabxor tyulen (qısqıshbaqa menen azıqlanadı), ten’iz qaplanı dep atalatug’ın jırtqısh tyulen basqa tyulenlerge ha’m pingvinlerge xu’jim qıladı. Bazda Ross tyuleni ha’m ten’iz pili ( uzınlıg’ı 6 m ge baradı) ushıraydı. Sovet Antarktida ekspeditsiyasının xızmetkerleri Vestfol oazisinin’ jag’asında ten’iz pillerinin 400 deyge bolıp atırg’anın ko’rgen.
Antarktida quslarının’ 11 tu’rinen dawıl quslarının’ turi ko’birek, olar skleti jen’il bolg’anı ushın ju’da’ jaqsı ushadı. (6 tu’ri bar). Son’ınan pingvinlar ha’m pomorniklar (2 tu’ri ) bar. Antarktida jag’asına jaqınlasqan sayın en’ da’slep Antarktika dawıl qusın, sonınan gu’mis ren’- ku’l ren’ dawıl qusın, axırında qar dawıl qusın kemeden ko’riw mu’mkin. Qar dawıl qusı materiktin’ ishkerisine, jag’adan bir neshe ju’z kilometr alısqa da uya qoyadı. Dawıl quslarının’ qalg’an u’sh tu’ri u’p-u’lken dawıl qus, Vilson kachurkası ha’m Kap zan’g’arı boran qusı onsheli ko’p ushıramaydı.
Antarktidanın’ en’ iri qusı imperator pingvinıdır (boyı 115 sm, salmag’ı 45 kg) bull quslar Antarktida jag’alarında 15 tey iri toparlardi (quslar bazarı) payda qıladı, olardın’ ha’mmesi 135 mın’g’a jaqın pingvin boladı. Lekin kishkene ( boyı 60 sm, salmag’ı 6 kg ) ha’m ju’da’ hareketshen’ boladı. Adeli pingvinları ko’birek. Adeli pingvinına uxsaytın Antarktida pingvinı da kem ushıraydı. Pingvinlar quslardın’ ju’da’ qa’dimgi gruppasıdır. Olardın’ qaldıkları Antarktidanın’ miotsen da’wirindegi jatkızıqlarda tabılg’an. Olar jag’ada sho’je ashadı, imperator pingvinları qısta, Adeli pingvinları bolsa jazda palapan ashadı.
Antarktidada buwın ayaklılar joq dese boladı. Mayda kanalar, qanatsız nogoxvostka ha’m beljik shıbını kem-kemnen ushıraydı. Batıs oazis penen Banger oazisinin’ ko’llerinde domalaq sherbiyler. eshek ayaqlı qısqıshbaqalar (tsikloplar) ha’m shoxsha ayaqlı dafniyalar jasaydı. Qısqı anabioz olardın’ ha’mmesine harakterlidir.
Okean ha’m a’sirese materik biogeografik oblastlarının xarakterli belgisi usınnan ibarat, o’mir formaları jag’ıs qasında toplang’an. Materik oblastshası bunın’ sebebi ishki rayonlardın’ o’mir ushın qolaysızlıg’ı (suwıqlıg’ı) dır. Antartidadag’ı haywanlar menen o’simlikler o’miri okeang’a tikkeley (bevosita) ha’m bilvosita baylanıslı.
Biogeograflar Antarktidada 4tey o’mir arenasın ajıratadı: jag’a jaqınındag’ı atawlar ha’m muzlar, materik jaqınındag’ı oazisler (ma’selen, Banger oazisi), nunutaklar arenası,(Mirniy jaqınındag’ı Amundsen tawları, Viktoriya Jerindegi Nansen tawı ha’m tag’ı basqalar) ha’m muzlıq qalqanının’ arenası. Qırg’aq jaqınındag’ı atawlar ha’m muzlar arenasındag’ı o’mir ushın sharayat qolay. Xasuell atawlarındag’ı biomassa materiktin’ jakınındag’ı oazislerge qarag’anda on mın’ ma’rte ko’p. Nunutaklar ushın tekke bakteriyalar, suw otlar, lishaynikler ha’m ju’da’ majmag’ıl moxlar xarakterlidir. Quslardın’ boran qusları ha’m pomornikler – ten’izdin’ son’g’ı jarshıları bull jerge geyde-geyde ushıp keledi. Muzlıq qalqanı arenası ten’iz benen derlik hesh baylanıspagan. Bull jerge kem-kemnen poiornikler adamg’a erip ushıp keledi.
Soraw ha’m tapsirmalar
1.Antarktida materiginin’ klimatinin’ qa’liplesiw o’zgesheligi.
2.Antarktida materiginde qanday klimat poyaslari bar?
3.Antarktida materiginde tarqalg’an o’simlik ha’m haywanat du’nyasi haqqinda aytip berin’.