Lənkəran Təbii Vilayətinin Düzənlik Qurşağında Gəmiricilərin Helmint Faunası Və Onun Bioekoloji Xüsusiyyətləri
Yüklə 129,37 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 71, №1, səh. 81-88 (2016) 81
Lənkəran Təbii Vilayətinin Düzənlik Qurşağında Gəmiricilərin Helmint Faunası Və Onun Bioekoloji Xüsusiyyətləri E.K. Aslanova AMEA Zoologiya Institutu, A.Abbaszadə küç., 504-cü məhəllə, Bakı AZ 1073, Azərbaycan; E-mail:elnuraaslanova@mail.ru Məqalədə ilk dəfə olaraq Lənkəran təbii vilayətinin düzənlik qurşağında yayılan gəmiricilərin helmint faunası və onun bioekoloji xüsusiyyətləri təhlil edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, helmintlərin yayılması müxtəlif biotik və abiotik amillərin təsiri altında aralıq və axırıncı sahiblərin mövcudluğundan, onla- rın coğrafi yayılma xarakterindən, növlərin inkişafı üçün əlverişli fiziki-coğrafi amillərdən, təbiətdə sıxlığından və digər bioekoloji xüsusiyyətlərdən asılıdır. Gəmiricilərin inkişaf dövriyyəsi araşdırılmış və aşkar edilmiş 41 növ helmintdən 26 növünün biohelmint, 15 növünün geohelmint olması, bunlardan 9 növ helmintin insan və ev heyvanlarının helmintləri ilə ümumilik təşkil etməsi müəyyən edilmişdir. Açar sözlər: Gəmiricilər, helmintfauna, landşaft, biohelmint, geohelmint, biotik və abiotik amillər GİRİŞ
Məməlilər sinfinin nümayəndələri, o cümlədən də gəmiricilər təkamül zirvəsində duran ən yüksək inkişaf etmiş onurgalılar olub,təbii biosenozlarda və insan həyatında müstəsna əhəmiyyətə malikdirlər. Gəmiricilər məməlilərin geniş yayılmış dəstə- lərindən biridir. Azərbaycan ərazisində 6 fəsilədə, 16 cinsdə birləşmiş 31 növ gəmirici aşkar edilmiş- dir. Onlar Azərbaycanda, o cümlədən də Lənkəran təbii vilayətində geniş yayılmaqla bərabər, həm də yüksək sıxlığa malikdirlər. Başlıca olaraq bitkilərlə, az hallarda isə heyvani yemlə qidalanırlar. Gəmiri- cilər əsas etibarilə qiymətli xəz-dərili heyvanların və quşların (əsasən yırtıcı quşların və bəzi toyuqki- milərin) qida rasionunun əsasını təşkil edirlər. Bu heyvanların və quşların təbiətdə sayının tənzimlən- məsi gəmiricilərin miqdarından asılıdır. Belə ki, tə- biətdə gəmiricilərin sayının azalması onlarla qidala- nan heyvanların və quşların da sayının azalmasına gətirib çıxarır. Onlar əsasən bitkilərlə qidalandıqla- rından kənd təsərrüfatına, xüsusən də taxılçılığa, bağçılığa ciddi iqtisadi zərər vururlar (Ələkbərov, 2004, s. 412-418). Gəmiricilər insan və ev heyvanlarının sağlam- lığı üçün çox təhlükəli olan bir çox infeksion və in- vazion xəstəlik törədicilərinin (dikroselioz, qastro- diskoidoz, mezosestoidoz, alveokokkoz, opistorxoz, toksoplazmoz, taun, tutyaremiya, leptospiroz və s.) aralıq və axırıncı sahibləri olmaqla yanaşı, həm də bu xəstəlik törədicilərinin təbii ocaqlarının saxlan- masında və sinantrop mühitə ötürülməsində mühüm rol oynayırlar (Fətəliyev, 2011). Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində gəmirici- lərin helmintlərinə dair bəzi məlumatlar olmasına baxmayaraq Lənkəran təbii vilayətində bu problem öyrənilməmiş qalmışdır (Мустафаев, 1965; Сады- хов, 1981; Фаталиев, 2009). Bu məqsədlə Lənkəran təbii vilayətinin düzən- lik qurşağında gəmiricilərin yayılmasını, həyat tər- zini, əraziyə bağlılığını, qidasını və diğər bioekoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq 2012-ci ildən başla- yaraq gəmiricilərin helmint faunası və onun bioeko- loji xüsusiyyətlərini öyrənməyə başlamışıq.
MATERİAL VƏ METODLAR Tədqiqat işləri 2012-2015-ci illər ərzində Lən- kəran təbii vilayətinin düzənlik qurşağına daxil olan quru-bozqır yarımsəhra və mülayim-rütubətli sub- tropik landşaftlarında aparılmış və 1 dəstədə birlə- şən, 2 fəsiləyə, 5 cinsə və 5 növə daxil olan 258 gə- mirici heyvan, o cümlədən 37 boz siçovul, 100 ev siçanı, 48 meşə siçanı, 27 boz siçancıq və 46 su si- çovulu tədqiq edilmişdir. Heyvanlar Qeore və diritutan tələlər vasitəsilə tutulmuş və K.İ.Skryabinin tam helmintoloji yarma üsulu ilə tədqiq edilmişdir. Toplanmış helmintlərdən trematod, sestod və akantosefallar 70 0 -li etil spirtində, nematodlar isə Barbaqall məhlulunda fiksə edilmişdir. Gəmiricilərdə trematod və sestodları təyin et- mək üçün parazitoloji tədqiqatlarda qəbul edilmiş rənglənmə üsulundan istifadə edilmişdir. Nematod- lar isə distillə edilmiş suda yuyulduqdan sonra əşya şüşəsi üzərinə keçirilmiş və 1:1 nisbətində olan süd turşusu qarışığından bir neçə damcı əlavə edilərək örtücü şüşə ilə örtülərək mikroskop altında təyin edilmişdir (Боев, Соколова и др., 1962). Helmintlərin növ tərkibi müvafiq təyinat kitab- larına əsasən verilmişdir (Рыжиков, Гвоздев и др., 1978).
Helmintlərin seçilməsi və təyini zamanı bino- kulyarlupadan, MBİ–3, MBİ–6 mikroskop-larından və 2,5 x
Lənkəran Təbii Vilayətinin Düzənlik 82
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ Siçanlar fəsiləsi - Muridae Siçanların əhatə etdiyi təxminən 100 cinsdən Qafqazda və Azərbaycanda ən azı 18-i yayılmışdır. Azərbaycanda təbii yaşayış yerləri başlıca ola- raq yarımsəhra və aran meşələridir. İnsanın təsər- rüfat tikililərində hər yerdə yaşayır (Ələkbərov, 2004, s.484).
Siçovul rütubətli yaşayış yerlərinə bağlıdır. Öz sığınacaqlarını müxtəlif şəraitli yaşayış yerlərində- zirzəmilərdə,anbarların rütubətli sahələrində, mal- qara tövlələrində qururlar. Təbii şəraitdə isə çay və göl sahillərində, bataqlıq yerlərdə məskunlaşırlar. Adətən sadə yuvalar qururlar. Yaz daşqınları zama- nı çayların aşağı axarında koğuşlarda yaşayır və ya ağac budaqlarında yuva qururlar. Boz siçovul hər şeyyeyəndir. Kənd yerlərində və şəhər ətrafında əsasən tullantılarla qidalanırlar. Təbiətdə heyvani yemlərdən daha çox istifadə edir- lər. Onların arasında balıqlar, onurğasızlardan isə molyusklar üstünlük təşkil edirlər. Bəzən quru otla da qidalanırlar (Ələkbərov, 2004, s. 485). Tədqiqat zamanı bizim tərəfimizdən Lənkəran təbii vilayətinin müxtəlif xarakterli landşaftlarından 37 boz siçovul, o cümlədən 16 növ quru-bozqır və 21 növ mülayim-rütubətli subtropik landşaftda təd- qiq edilmiş və onlarda 11 növ helmint aşkar edil- mişdir. Helmint faunanın tərkibi 2 növ trematod, 5 növ sestod və 4 növ də nematoddan ibarətdir. Boz siçovulun helmintləri və onların aralıq sahibləri cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 1). Aşkar edilmiş helmintlərdən inkişaf dövriyyə- sinə görə 8 növü biohelmint, 3 növü isə geohel- mintdir. Qeyd edilən trematodların aralıq sahibləri şirin su ilbizləri, sestodların aralıq sahibləri isə başlıca olaraq həşəratlar, böcəklər, bəzi hallarda gəmirici- lərdir. Pl.arvicolae, Pl.eutamiatus, H.diminuta,
maqla boz siçovulun helmint faunası kompleksinin əsas nüvəsini təşkil edir. Sestodlardan Rodentolepis straminea gəmiri- cilərin geniş yayılmış parazitidir. Hydatigera
miyyəti vardır. Siçanlar cinsi - Mus Ev siçanı - Mus musculus L. Ev siçanı bütün dünyada, o cümlədən də Azər- baycanda dəniz səviyyəsindən 500-3000 m-ə qədər ən müxtəlif yaşayış yerlərində yayılmışdır. O Azər- baycanda əsasən yovşanlı çöllərdə, şoranotulu-yov- şanlı yarımsəhralarda, meşə massivlərində, bağlar- da, bostanlarda, kolluqlarda, çay vadilərində və bu kimi digər yerlərdə rast gəlinir. Meşənin dərinliyinə girməyərək onun kənarlarında və seyrək hissələrin- də olur. Azərbaycanda gəmiricilərin başqa növləri ilə müqayisədə ev siçanı maksimal miqdarda bio- toplarda, həmçinin dənli bitkilərin əkinlərində məs- kunlaşır. Ev siçanlarında ilin soyuq vaxtlarında po- pulyasiyaların böyük hissəsi insan məskənlərinə kö- çərək yayda yenidən yabanı təbiətə qayıdır. Bu yer- dəyişmələrin uzunluğu 3-4 km-ə çatır. Təbiətdə müxtəlif sığınacaqlardan istifadə etməklə yanaşı həm də sadə quruluşlu yuvalar qazır, digər gəmiri- cilərin boş qalmış yuvalarından da istifadə edirlər. Ev siçanları ən müxtəlif heyvani və bitki məh- sulları ilə qidalanırlar. Təbiətdə yaşayan heyvanlar əsasən dənyeyən olub, dənli bitkilərin, paxlalıların və mürəkkəbçiçəklilərin toxumlarını həvəslə yeyir- lər. Qidasında həmişə cücü qalıqlarına rast gəlinir (Ələkbərov, 2004, s.487). Tədqiqat zamanı bizim tərəfimizdən 100 ev si- çanı, o cümlədən 42 fərd quru-bozqır yarımsəhra landşaftında, 58 fərd isə mülayim-rütubətli subtro- pik landşaftda tədqiq edilmiş və onlarda 18 növ helmint aşkar edilmişdir. Ev siçanının helmintləri və onların aralıq sahibləri cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 2). 2 saylı cədvəldən göründüyü kimi helmint fau- nanın tərkibi 9 növ sestod və 9 növ də nematod- danibarətdir. Aşkar edilmiş helmintlərdən 12 növü biohelmint, 6 növü isə geohelmintdir. Qeyd edilən sestodların aralıq sahibləri başlıca olaraq tiriqlofoid gənələri, həşəratlar, bəzi hallarda gəmiricilərdir.
Azərbaycanda yarımsəhralardan tutmuş alp qurşağına qədər (3000-3500 m və daha yüksək) hər yerdə rast gəlinir. Meşə siçanı meşə və çöl landşaft- larında daha geniş ərazilərdə yaşayır. Optimal yaşa- yış şəraitini nisbətən aşağı temperaturlu və bol to- xumlu rütubətlənmiş meşə kolluq rayonlarında ta- pır. Bir sıra hallarda, daha çox ağac kökləri altında sadə (2-3 çıxışlı) yuvalar qazır.
E.K. Aslanova 83
Cədvəl 1. Boz siçovulun helmintləri və onların aralıq sahibləri Helmintin növü Yoluxmanı təmin edən amillər Trematoda Rudolfi Plagiorchis arvicolae Schulz et Skworzow Ax.-nutriya, sincab, siçovullar; Аr.- –şirinsu ilbizləri Pl.eutamiatis Schulz Ax.- siçovullar, siçanlar, dağ siçanları; Ar.- şirinsu ilbizləri, həşəratlar (sürfələri və ya yetkin fərdləri)
Ax.- gəmiricilər, insan; Ar.- həşəratlar Rodentolepis straminea (Goeze) Ar.-həşəratlar; Ax.-gəmiricilər, həşərat yeyənlər, primatlar
Ax.- itkimilər, pişikkimilər; Ar.- dovşanlar, gəmiricilər Hydatigera taeniaeformis, larvae (Batsch) Ax.- pişikkimilər, itkimilər, insan; Ar.- gəmiricilər, dovşanlar, həşaratyeyənlər
Ax.-itkimilər, pişikkimilər; Ar.-gəmiricilər, gövşəyən heyvanlar, insan Nematoda Rudolphi Trichocephalus muris Schrank Ax.- müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər Ganguleterakis spumosa (Schneider) Ax.- siçovullar, siçanlar; Abiotik amillər Gongylonema neoplasticum, larvae (Fibiger, et Ditlevsen) Ax.- adi sincab, kürən siçovul, siçanlar, boz siçancıq, qum siçanları; Ar.- tarakanlar, böcəklər
Ax.-müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər Qeyd:*- burada və sonra cədvəldə verilmiş Ar.-aralıq sahib, Ax.-axırıncı sahib, F.-fakültativ sahib, Ə.-əlavə sahib kimi göstərilmişdir.
Ar.-gənələr, bəzi hallarda həşəratlar; Ax.-gəmiricilər
Ax.- siçanlar, siçovullar, süleysin; Ar.- tiroqlifit gənələri Skrjabinotaenia lobata (Baer) Ar.-tiroqlifid gənələr; Ax.-gəmiricilər;
Ax.- gəmiricilər, insan; Ar.- həşəratlar Rodentolepis straminea (Goeze) Ar.-həşəratlar; Ax.-gəmiricilər
Ax.- əhli və vəhşi yırtıcılar; Ar.-əhli və vəhşi cütdırnaqlılar, dəvə, at, gəmiricilər və insan
Ax.- pişikkimilər,itkimilər, insan; Ar.- gəmiricilər,dovşanlar, həşaratyeyənlər
Ax.-itkimilər, pişikkimilər; Ar. gəmiricilər, gövşəyən heyvanlar, insan Mesocestoides lineatus, larvae (Goeze) Ax.-əhli və vəhşi yırtıcılar, insan; Ar.- oribatid gənələri; Ə.- ada dovşanı, quşlar, siçanabənzər gəmiricilər, sürünənlər, yirtıcı məməlilər
Ax.- kürən siçovul, siçanlar, çöl siçanları; Abiotik amillər Trichocephalus muris Schrank Ax.- müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər Heligmosomoides laevis, (Dujardin) Ax.- siçanlar, çöl siçanları; Abiotik amillər Ganguleterakis spumosa (Schneider) Ax.- siçovullar, siçanlar; Abiotik amillər Aspiculuris tetraptera (Nitsch) Ax.- siçovullar, siçanlar; Abiotik amillər Syphacia obvelata (Rudolphi) Ax.- siçanabənzər gımiricilər, insan; Abiotik amillər Gongylonema problematicum Schulz Ar.- böcəklər; Ax.-gəmiricilər, məməlilər, az hallarda quşlar
Ax.- meşə süleysini, ev siçanı, meridian qum siçanı, qarlıq tarla siçanı; Abiotik amillər
Ax.-müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər
Meşə siçanının sayı dağ meşə qurşağında ən çox, aran meşələrində bir qədər az olmaqla möv- süm və il dəyişkənliyinə malikdir. Ərazicə məhdud lokal yaşayış yerlərində, alp və subalp çəmənlik- lərində də onun sayı azdır. Yarımsəhra və çöl ra- yonlarında bu gəmirici azsaylıdır. Meşə, meşə talalarında və kənarlarında, bağ- larda, bitki plantasiyalarında, bostanlarda və digər yerlərdə, qış vaxtı isə insanın yaşayış və təsərrüfat tikililərində məskunlaşırlar. Meşə siçanının əsas qidasını toxumlar, xüsu- sən ağac cinslərinin toxumları təşkil edir. İkinci yerdə giləmeyvələr və heyvani yemlər (başlıca ola- raq cücülər), sonuncu yerdə isə bitkilərin yaşıl his- sələri durur (Ələkbərov, 2004, s.490). Lənkəran Təbii Vilayətinin Düzənlik 84
Cədvəl 3. Meşə siçanının helmintləri və onların aralıq sahibləri Helmintin növü Yoluxmanı təmin edən amillər Trematoda Rudolphi Brachylaemus recurvus (Dujardin) Ar.-quru ilbizləri; Ax.-gəmiricilər
Ar.-gənələr, bəzi hallarda həşəratlar; Ax.-gəmiricilər
Ar.-oribatid gənələr; Ax.-gəmiricilər
Ax.- siçanlar, siçovullar, süleysin; Ar.- tiroqlifit gənələri Skrjabinotaenia lobata (Baer) Ar.-tiriqlofoid gənələri; Ax.-gəmiricilər
Ax.- gəmiricilər, insan; Ar.- həşəratlar Hydatigera taeniaeformis, larvae (Batsch) Ax.-pişikkimilər,itkimilər, insan; Ar.- gəmiricilər,dovşanlar,həşaratyeyənlər
Ax.-itkimilər, pişikkimilər; Ar.-gəmiricilər, gövşəyən heyvanlar, insan
Ax.-əhli və vəhşi yırtıcılar, insan; Ar.- oribatid gənələri; Ə.- ada dovşanı, quşlar, siçanabənzər gəmiricilər, sürünənlər, yirtıcı məməlilər Archiacanthocephala Meyer Moniliformis moniliformis (Bremser) Ax.- müxtəlif növ gəmiricilər və insan; Ar.- qara bədən böcəklər, tarakanlar; F.- quşlar və insan
Ar.-oliqoxetlər; Ax.-gəmiricilər
Ax.- müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər Heligmosomoides laevis (Dujardin) Ax.- siçanlar, çöl siçanları; Abiotik amillər Heligmosomum costellatum (Dujardin) Ax.- sarıboğaz tarla siçanı, meşə siçanı, tarla siçanı; Abiotik amillər
Ax.- qum siçanları; Abiotik amillər A.kazakstanica Nasarova et Sweschnikowa Ax.- ev siçanı, çöl siçanları; Abiotik amillər Syphacia obvelata Rudolphi Ax.- siçanabənzər gımiricilər, insan; Abiotik amillər Gongylonema neoplasticum (Fibiger, et Ditlevsen) Ax.- adi sincab, kürən siçovul, siçanlar, boz siçancıq, qum siçanları; Ar.-tarakanlar, böcəklər
Ar.-böcəklər; Ax.-gəmiricilər
Ax.- meşə süleysini, ev siçanı, meridian qum siçanı, qarlıq tarla siçanı; Abiotik amillər
Ax.-müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər
siçanı, o cümlədən 21 fərd quru-bozqır yarımsəhra, 27 fərd isə mülayim- rütubətli subtropik landşaftda tədqiq edilmiş və onlarda 21 növ helmint aşkar edil- mişdir. Bunlardan 1 növü trematod, 8 növü sestod, 1 növü akantosefal, 11 növü isə nematodlar sinfinə aid- dir. Meşə siçanında aşkar edilmiş helmintlər və onla- rın aralıq sahibləri cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 3). 3 saylı cədvəldən göründüyü kimi aşkar edil- miş helmintlərdən 7 növü biohelmint, 14 növü isə geohelmintdir. Aşkar edilmiş 1 növ trematodun aralıq sahibi quru ilbizləri, sestodların aralıq sahibləri əsasən ori- batid gənələri, bəzən həşəratlar və böcəklərdir. Ne- matodlardan 7 növünün inkişaf dövriyyəsi xarici mühitlə gəmiricilər arasında gedir. Sestodlardan Catenotaenia pusilla, Hymenolepis diminuta gəmiricilərin geniş yayılmış parazitlərin- dəndir. Siçancıqkimilər fəsiləsi - Cricetidae Fəsiləyə 96 cinsdaxildir. Bunlardan Qafqazda 9 cinsə, Azərbaycanda isə 8 cinsə daxil olan 17 nö- və rast gəlinir. Tədqiqat zamanı bizim tərəfimizdən siçancıq- kimilər fəsiləsinin iki cinsinin nümayəndəsi tədqiq edilmişdir.
Azərbaycanda Xəzər səviyyəsindən 2200-2400 m hündürlüyə qədər hər yerdə yayılmışdır. Başlıca olaraq çöl növü olub, yarımsəhra qu- raqlığı şəraitinə və rütubətli subalp çəmənliklərinə də uyğunlaşır. Azərbaycanda onun qeydə alındığı 25 biotopun 12-si becərilən torpaqların payına dü- şür. Landşaftdan asılı olmayaraq siçancıq müxtəlif otluqlarda, kolluqlarda və cəmənliklərdə rast gə- linir.
E.K. Aslanova 85
Cədvəl 4. Boz siçancığın helmintləri və onların aralıq sahibləri. Helmintin növü Yoluxmanı təmin edən amillər Cestoda Rudolphi Aprostatandrya caucasica Kirschenblatt Ax.- çöl siçanları, siçanlar, su siçovulu; Ar.- fəsilə üçün buğumayaqlılar
Ar.-tiriqlifoid gənələri; Ax.-gəmiricilər
Ax.- gəmiricilər, insan; Ar.- həşəratlar Rodentolepis straminea (Goeze) Ar.-həşəratlar; Ax-gəmiricilər, həşərat yeyənlər, primatlar
Ax.- itkimilər, pişikkimilər, insan; Ar.-gəmiricilər, dovşanlar, həşəratyeyənlər
Ax.- çoxlu sayda gəmiricilər, ada dovşanı, yırtıcılar, cütdırnaqlılar, insan; Abiotik amillər
Ax.- kürən siçovul, siçanlar, çöl siçanları; Abiotik amillər Trichocephalus muris Schrank Ax.- müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər Heligmosmoides yorkei Schulz Ax.- boz siçancıq; Abiotik amillər Aspiculuris asiatica Schulz Ax.- qum siçanları; Abiotik amillər Syphacia obvelata (Rudolphi) Ax.- siçanabənzər gımiricilər, insan; Abiotik amillər Gongylonema neoplasticum (Fibiger, et Ditlevsen) Ax.- adi sincab, kürən siçovul, siçanlar, boz siçancıq, qum siçanları; Ar.-tarakanlar, böcəklər
Ar.-böcəklər; Ax.-gəmiricilər
Ax.-müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər
vani qidalardan həmişə quru molyusklardan, tirtil və cücü sürfələrindən istifadə edirlər (Ələkbərov, 2004, s.493). Tədqiqat zamanı Lənkəran təbii vilayətinin müxtəlif xarakterli landşaftlarından 27 fərd boz si- çancıq, o cümlədən 12 fərd quru-bozqır yarımsəhra, 15 fərd mülayim-subtropik landşaftda tədqiq edil- miş və onlarda 14 növ helmint aşkar edilmişdir. Bunların 5 növü sestodlar, 9 növü isə nematodlar sinfinə aiddir. Boz siçancığın helmint faunası və on- ların aralıq sahibləri cədvəldə verilmişdir (Cəlvəl 4). Aşkar edilmiş helmintlərdən7növü biohelmint, 7 növü isə geohelmintdir. Qeyd edilən növlərdən
yinə görə boz siçancıq bu növ üçün aralıq sahib ro- lunu oynayır. Qalan 13 növ isə yetkin mərhələdə qeyd olunmuş və boz siçancığın helmint faunası kompleksinə daxil olur.
Cinsə Azərbaycan faunasında bir növ daxil olur. Su siçovulu - A. terrestris L., 1758 Bu gəmirici aran yarımsəhralarından subalp çəmənliklərinə qədər (3000 m-dək) bütün təbii vila- yətlərdə və landşaftlarda yayılmışdır. Ən çox sıxlığı Kür-Araz ovalığında qeydə alınmışdır. Biotopik cəhətdən su siçovulu qamış və su qamışı basmış göllərdə, bataqlıqlarda, meşələrdə və bağlarda, bataqlıqlaşmış dağ çəmənliklərində məs- kunlaşmışdır. Onlar qurumayan su hövzələrində daimi yaşayır, yuvalarını isə sahildə qururlar. Su siçovulları su və sahil bitkilərinin həm yer- üstü, həm də yeraltı hissələri ilə qidalanırlar. Çox vaxt cücüləri, molyuskları, xırda balıqları və s. ye- yirlər (Ələkbərov, s.506). Tədqiqat zamanı bizim tərəfimizdən 46 fərd su siçovulu, o cümlədən 14 fərd quru-bozqır yarımsəh- ra, 32 fərd isə mülayim-rütubətli subtropik landşaft- da tədqiq edilmiş və onlarda 16 növ helmint aşkar edilmişdir.Su siçovulunun helmintləri və onların aralıq sahibləri cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 5). Aşkar edilmiş helmintlərdən 14 növü biohel- mint, 2 növü isə geohelmintdir. Qeyd edilən trematodların aralıq sahibləri şirinsu ilbizləri, sestodların və nematodlardan G.neoplasticum növünün aralıq sahibləri isə başlıca olaraq oribatid gənələri, bəzi hallarda isə müxtəlif buğumayaqlılardır ki, bunlar da qidalanan zamanı qida ilə birlikdə udulur və yoluxma baş verir. Məlumdur ki, trematodların inkişaf dövriyyə- sinin başa çatması üçün aralıq sahib şirinsu ilbizlə- ridir. Bu zaman invaziya törədiciləri (adeloserka- rilər və metaserkarilər) su və ot bitkiləri ilə birlikdə udulur və yoluxma baş verir. Bizim tədqiqatlarda 8 növ trematod, o cümlə- dən 2 növ quru-bozqır yarımsəhra landşaftında, 7 növ isə mülayim-rütubətli subtropik landşaftda aş- kar edilmişdir. Qeyd edilən bütün trematod növlə- rinin aralıq sahibləri şirinsu ilbizləridir. Helmintoloji ədəbiyyatlardan məlumdur ki, bütün sestod növləri biohelmintlərdir. Gəmiricilər- də quru-bozqır yarımsəhra landşaftda 11 növ, müla- yim-rütubətli subtropik landşaftda isə 14 növ sestod qeyd edilmişdir.
Lənkəran Təbii Vilayətinin Düzənlik 86
Cədvəl 5. Su siçovulunun helmintləri və onların aralıq sahibləri Helmintin növü Yoluxmanı təmin edən amillər Trematoda Rudolphi Plagiorchis arvicolae Schulz et Skworzow Ax.-nutriya, sincab, siçovullar; Аr.- –şirinsu ilbizləri Pl.eutamiatis Schulz Ax.- siçovullar, siçanlar, dağ siçanları; Ar.- şirinsu ilbizləri, həşəratlar (sürfələri və ya yetkin fərdləri)
Ar.-şirinsu ilbizləri Ax.-gəmiricilər
Ar.-şirinsu ilbizləri Ax.-gəmiricilər
Ax.- amerika samuru, su siçovulu, toyuq, ördək, qaz; Ar.- şirinsu ilbizləri, çömçəquyruq
Ax.- siçovullar, su samuru, adi qağayı; Ar.- şirinsu ilbizləri Tetraserialis tscherbakovi Petrov et Tschertkova Ax.- siçovullar; Ar.- şirin su ilbizləri Cestoda Rudolphi Aprostatandrya caucasica Kirschenblatt Ax.- çöl siçanları, siçanlar, su siçovulu; Ar.- fəsilə üçün buğumayaqlılar
Ar.-oribatid gənələr; Ax.-gəmiricilər
Ax.- çöl siçanları, dovşanlar, ondatra; Ar.- fəsilə üçün quru buğumayaqlıları: oribatid gənələri, həşəratlar
Ax.- gəmiricilər, insan; Ar.- həşəratlar Hydatigera taeniaeformis,larvae (Batsch) Ax.- itkimilər,pişikkimilər, insan; Ar.-gəmiricilər, dovşanlar, həşəratyeyənlər
Ax.- müxtəlif növ gəmiricilər; Ar.- qarabədən böcəklər, tarakanlar; F.- quşlar və insan
Ax.- su siçovulu; Abiotik amillər Trichocephalus muris Schrank Ax.- müxtəlif növ gəmiricilər; Abiotik amillər Gongylonema neoplasticum (Fibiger, et Ditlevsen Ax.- adi sincab, kürən siçovul, siçanlar, boz siçancıq, qum siçanları; Ar.-tarakanlar, böcəklər
Bizim tədqiqatlarda hər iki landşaftda qeyd edilən 14 növ sestoddan Paranoplocephala dentata, Mesocestoides lineatus növləri üçün aralıq sahib oribatid gənələri, M.lineatus növü üçün əlavə sahib kimi ada dovşanı, quşlar, gəmiricilər, sürünənlər və yırtıcı məməlilər iştirak edirlər. Qidalanma zamanı gəmiricilərin bu növlə yoluxması qidalanma sahələ- rində baş verir. Digər sestod növlərindən Hymeno- lepis diminuta, Rodentolepis straminea növləri üçün aralıq sahib həşəratlar; Andrya montana, Catenotaenia pusilla növləri üçün aralıq sahib tiriqlofit gənələri, axırıncı sahib gəmiricilər; Para- noplocephala dentata növü üçün aralıq sahib oriba- tid gənələr, axırıncı sahib gəmiricilər, P.omphalo- des növü üçün aralıq sahib oribatid gənələr, axırıncı sahiblər çöl donuzları, dovşanlar, ondatra təşkil edir. Sestodlardan Taenia pisiformis, T.hydatigena,
sında gəmiricilər aralıq sahib rolunu oynayırlar. Yırtıcı heyvanlar bu gəmiricilərlə qidalanan zaman yoluxma baş verir. Tədqiqat zamanı aşkar edilmiş 1 növ akan- tosefal – Moniliformis moniliformis növünün inki- şaf dövriyyəsinin başa çatmasında qarabədən bö- cəklər aralıq, gəmiricilər axırıncı, quşlar və insan fakültativ sahib rolunu oynayırlar. Lənkəran təbii vilayətində aparılan helmintoloji tədqiqat zamanı gəmiricilərdə 18növ nematod, o cümlədən quru-bozqır yarımsəhra land- şaftında 16 növ, mülayim-rütubətli subtropik land- şaftda isə 17 növ aşkar edilmişdir ki, bunlardan 4 növü: Gongylonema neoplasticum, G.problema- ticum, Physaloptera dogeli, Armocapil-laria sadovskajae mürəkkəb inkişaf dövriyyəsinə ma- likdir. Bu növlərin inkişaf dövriyyəsinin tamamlan- masında böcəklər aralıq sahib qismində, təbii ocaq- lılıqlarının saxlanmasında və arealının genişləndi- rilməsində gəmiricilər axırıncı sahib qismində işti- rak edirlər. Aşkar edilmiş nematodlardan 14 növü geohelmint olub, inkişafları gəmiricilərlə xarici mü- hit arasında başa çatır. Xarici mühitə tökülmüş nematod yumurtaları əlverişli xarici mühitdə inva- zion mərhələyə qədər inkişaf edir və belə yumur- talar yemlə birlikdə axırıncı sahiblər tərəfindən udulduqda yoluxma baş verir. Məlumdur ki, heyvanların, o cümlədən də gə- miricilərin helmint faunası daimi olmayıb müxtəlif ekoloji və antropogen amillərin təsiri altında dəyi- şilir. Son illər əksər ərazilərdə təbii biosenozlara insan müdaxiləsi çoxalmış, təbii landşaftların struk- turu dəyişdirilmiş, əkin sahələrinə çevrilmiş və yeni antropogen landşaftlar yaradılmışdır. Əkin sahələ- rinə yeni suvarma kanalları çəkilmiş, müxtəlif tex- niki vasitələrdən istifadə edilmiş və əhali fəal əmə-
E.K. Aslanova 87
yə cəlb edilmişdir. Bunlarla yanaşı ərazidə heyvan- darlıq, quşçuluq və digər təsərrüfat sahələri, icti- mai-iaşə, müalicə-sanatoriya və digər sahələr də in- kişaf etdirilmişdir ki, bunlar da getdikcə heyvan- ların təbii arealının daralmasına, yaşayış uğrunda mübarizədə qida rəqabətinə səbəb olmuşdur. Tədqiqatın nəticələrindən göründüyü kimi, Lənkəran təbii vilayətinin düzənlik qurşagında gə- miricilərdə 41 növ helmint aşkar edilmişdir. İnkişaf dövriyyəsinə görə 26 növ biohelmint, 15növ isə geohelmintdir. Qeyd edildiyi kimi, biohelmintlərin inkişaf dövriyyəsi müxtəlif növ onurğasız və onur- ğalı heyvanların iştirakilə, geohelmintlərin inkişaf dövriyyəsi isə əlverişli xarici mühit ilə sahib orqa- nizm-gəmiricilər arasında başa çatır. Göründüyü kimi, gəmiricilər 36 növ helmint üçün axırıncı, 4 növ helmint üçün aralıq və 1 növ üçün həm də əlavə sahib kimi helmint növlərinin təbiətdə saxlanmasında və inkişaf dövriyyəsinin ta- mamlanmasında mühüm rol oynayırlar. İlk dəfə olaraq Lənkəran təbii vilayətində gə- miricilərin helmintlərinin inkişaf dövriyyəsi araş- dırılmış və müəyyən edilmişdir ki, gəmiricilərdə aş- kar edilmiş helmintlərdən 9 növ: Gastrodiscoides hominis,Syphacia obvelata, Hydatigera taeniaefor- mis, Alveococcus multilocularis, Mesocestoides lineatus, Hepaticola hepatica, Taenia pisiformis, T.hydatigena və Hymenolepis diminuta insan və ev heyvanlarınınhelmintləri ilə ümumilik təşkil etmək- lə potensial təhlükə törədirlər. Bütün bunlar onurğalı heyvanların, o cümlədən də gəmiricilərin helmint faunası kompleksinin for- malaşmasında və təbiətdə müxtəlif cür yayılmasın- da əhəmiyyətli dərəcədə rol oynayan amillərdir.
Gəmiricilərin bütün bu göstərilən bioekoloji xüsusiyyətləri onların helmint faunası kompleksinin formalaşmasında özünü göstərir və bu amillərin ro- lu təbiəti helmintoz törədicilərinə görə sağlam- laşdırmaq və arealını genişləndirib sinantrop mühitə keçməsinin qarşısını almaq məqsədilə onlara qarşı mübarizə tədbirləri hazırlanarkən mütləq nəzərə alınmalıdır.
ƏDƏBİYYAT Azərbaycanın heyvanlar aləmi (2004) Onurga- lılar. Bakı, III : 620. Fətəliyev Q.H., Yolçuyev M.Ş., İbrahimova R.Ş. (2011) Şirvanda vəhşi və əhli ətyeyən heyvanların başlıca helmintoz törədicilərinin təbii və sinantrop ocaqlıqları. AMEA-nın Xəbərləri (biol. və tibb elmləri),66 (3): 132-136. Боев С.Н., Соколова И.В., Панин В.Я. (1962) Гельминты копытных животных Казахстана. Алма-ата, т. 1: 30-100.
тофауны грызунов Азербайджана. Учен. зап. Азерб. Гос. Ун-та, серия биол. наук, 1: 43-47. Рыжиков К.М., Гвоздев Е.В., Токобаев М.М., Шалдыбин Л.С., Мацаберидзе Г.В. и др. (1978, 1979) Определитель гельминтов гры- зунов фауны СССР. Москва: т. 1, 2: 231-278.
зверей Азербайджана. Баку, 168 c. Фаталиев Г.Г. (2009) Гельминтофауна грызу- нов (Rodentia) Азербайджана и пути ёё форми- рования. Юг России; экология, развитие (Ма-
Гельминтофауна Грызунов В Равнинном Поясе Ленкоранской Природной Области И Её Биоэкологические Особенности Э.К. Асланова Институт зоологии НАНА В статье впервые описывается гельминтофауна грызунов, распространенных в равнинном поясе Ленкоранской природной области, и её биоэкологические особенности. Выяснилось, что распро- странение гельминтов связано с наличием промежуточных и окончательных хозяев под действием различных биотических и абиотических факторов, географической распространенностью, с физико- географическими условиями, подходящими для их развития, их плотностью в природе и другими биоэкологическими особенностями. Изучен цикл развития грызунов и установлено, что из выявлен- ного 41 вида гельминтов 26 видов являются биогельминтами, 15 видов –геогельминтами. Выясни- лось, что 9 видов гельминтов имеют общность с гельминтами человека и домашних животных.
абиотические факторы Lənkəran Təbii Vilayətinin Düzənlik 88
Helminthfauna Of Rodents In Plain Zone Of Lenkaran Natural District And Its Bioecological Peculiarities E.K. Aslanova Institute of Zoology, ANAS The helminth fauna of rodents spread in the plain zone of Lenkoran natural district and its bioecological peculiarities have been analyzed. The helminth distribution was found to be related to the availability of intermediate and definitive hosts under the influence of various biotic and abiotic factors, geographical spread, physico-geographycal conditions suitable for their growth, their density in the nature and other biological properties. The study of the cycle of the evolution of rodents has revealed that from 41 species of helminths 26 species are biohelminths, 15 are geohelminths and 9 speсies are common for human and domestic animals. Key words: Rodents, helminthfauna, landscape, biohelmint, geohelminth, biotic and abiotic factors
Yüklə 129,37 Kb. Dostları ilə paylaş:
|