Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
-
tajribadagi barcha hayvonlarni o‘limga olib keladigan doza. Bu 
ko‘rsatkichlar tadqiq etilayotgan moddalarning zaharli xususiyatlari xaqida etarli 
ma’lumotlarni byera olmaydi. Shuning uchun o‘limga olib keluvchi o‘rtacha doza 
(yoki konsentratsiya) kattaligidan foydalaniladi. 
DL
50
(CL
50
)
- tajribadagi hayvonlarning 50 foizini o‘limiga olib keluvchi 
moddaning miqdori (dozasi). DL
50
, CL
50
kattaliklari tajribani rejalashtirishning 
statistik usuli bilan aniqlanadi. 
Zaharlilik
deb, o‘rtacha o‘lim dozasining (1/DL
50
) yoki konsentratsiyasining 
(1/CL
50
) o‘rtacha absolyut qiymatiga teskari bo‘lgan kattalik tushuniladi. 
Ta’sir qiluvchi moddaning konsentratsiyasi mg/m
3 
larda, mg/kg, %, millionning 
qismlarida (ppm-parts pyermillion) belgilanadi. Chunonchi, havodagi REK uchun 
(mg/m
3
) = M/22,4 REK (ppm). M – moddaning molekulyar og‘irligi. 
Dozalar og‘irlik yoki hajm birliklarining hayvon og‘irligi birligiga nisbatida 
belgilanadi (mg/kg, ml/kg). 
Odam organizmi moddalar doimo kirib va chiqarilib turadigan ochiq sistemadir. 
Shuning uchun qandaydir moddaning sistemani gomeostaz doirasida saqlab tura 
oladigan organizmga kirish kattaligi mavjud. Kirish kattaligi 1 sutka va 1 hafta uchun 
aniqlanadilar. 
Yo‘l qo‘yiladigan bir kunlik kirish kattaligi (accep-table daily intake - Adi)
– 
davom etayotgan ta’sir sharoitida 1 sutka davomida oqimga kelib tushadigan 
moddaning zararsiz dozasi. 
Yo‘l qo‘yiladigan bir haftalik kirish kattaligi (accep-table Weekly intake - Awi)
– 
davom etayotgan ta’sir sharoitida 1 hafta davomida organizmga kelib tushadigan 
moddaning zararsiz dozasi. 
Kimyoviy birikmalar organizmga oziq-ovqat mahsulotlari bilan birga kelib 
tushadi. Ular (kimyoviy birikmalar) turli xil moddalar bilan ularning olish jarayonida 
ham, qayta ishlash jarayonida ham kontaktda bo‘ladilar (masalan, pestitsidlar, nitratlar 
va boshqalar). 
Yo‘l qo‘yiladigan qoldiq miqdorlar – YQM
 
moddalarning oziq-ovqat 
mahsulotlaridagi kasalliklar yoki buzilishlar (siljishlar) keltirib chiqarmaydigan yoki 
keyingi avlodga yomon ta’sir qilmaydigan bo‘lsin. 
Sanoat korxonalarida juda ko‘p hollarda zararli moddalarning havodagi 
konsentratsiyasi REKdan yuqori bo‘ladi, bu esa odamlarning zaharlanishiga olib 
keladi. 
Ishlab chiqarish maqsadlari uchun 
IZIK (KVIO)
ko‘rsatkichi - 
ingalyatsion 
zaharlanish imkoniyatlari koeffitsiyenti
keng qo‘llaniladi. Bunda moddaning havodagi 
20
0
C dagi to‘yingan bug‘lari konsentratsiyasining moddaning organizm uchun o‘limga 
olib keluvchi o‘rtacha konsentratsiyasiga nisbati (2 soat va 2 hafta uchun) olinadi.