Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
7.3. Ishlab chiqarish muhiti kimyoviy va fizik omillarining 
aralash ta’siridagi toksik samara 
Ishlab chiqarish sharoitlarida odam organizmiga moddalar ko‘proq boshqa 
noqulay omillar bilan birga ta’sir qiladi, bunday omillarga yuqori va past harorat, 
yuqori va past namlik, vibratsiya, shovqin, turli nurlanishlar kiradi. Bunday birikuv 
samarasi u yoki bu omilning alohida ta’siridan boshqacha bo‘lishi mumkin. 
Harorat omili.
Sanoat zaharlari va yuqori haroratning aralash ta’sirini o‘rganish 
bo‘yicha olib borilgan ishlardan olingan eng umumiy xulosa Shundan iborat: zararli 

---

46 
moddalar va yuqori harorat bir vaqtda ta’sir qilganda, odatda, toksik samara kuchayadi 
va tezlashadi. Lekin doim ham Shunday bo‘lavyermaydi. 
Masalan, kvars changi va yuqori harorat (quyonlarda – 30-32
o
C, kalamushlarda – 
38-40
o
C) bir vaqtda ta’sir qilganda silikotik jarayon sustlashdi. 
Kuchuklarda olib borilgan tajribalarda yuqori haroratlarda (35, 40, 45
o
C) 
anilinning zaharliligi kuchaymadi, biroq kalamushlar bilan olib borilgan tajribalarda 
anilin zaharliligi kuchaydi. 
Biroq zararli moddalar va yuqori atrof-muhit haroratining organizmga bir vaqtda 
ta’siri ko‘p hollarda biologik samaralarning qo‘shilishiga olib keladi va o‘zaro 
og‘irlashtirish sindromini keltirib chiqaradi. 
Bu hol zararli moddalarning insonni o‘rab turgan muhitdagi miqdorini me’yorlash 
uchun katta amaliy ahamiyatga ega. Bir qator mualliflar yuqori harorat sharoitida 
REKni pasaytirish uchun “tuzatuvchi koeffitsiyentlar”ni taklif qiladilar. Masalan, 
pestitsidlarni issiq iqlim sharoitida qo‘llaganda ularning REKga 5-10 baravarli
tuzatish kiritish tavsiya etiladi, chunki 36-40
o
C haroratda pestitsidlarning toksik 
samarasi kuchayadi. 
Zaharli moddalarning va past atrof-muhit haroratining aralash ta’siri masalasi 
kamroq o‘rganilgan. Umumiy ko‘rinishda ushbu muammoga bag‘ishlangan ishlar 
natijasini quyidagicha ta’riflash mumkin: haroratning pasayishi ko‘p hollarda toksik 
samaraning kuchayishiga olib keladi. Bu SO, benzin, oltingugurt vodorodi, trixloretan, 
anilin, azot oksidlari uchun xos. Biroq bir qator sanoat zaharlarida haroratning 
pasayishi toksik samaraning pasayishiga olib kelishi kuzatilgan (xlorofos, azot 
oksidlari). 
Havoning yuqori namligi.
 
Azot oksidlari, tarkibida xlor bo‘lgan birikmalarning 
qo‘zg‘atuvchi samarasi havodagi va nafas olish yo‘llaridagi namlik bilan kimyoviy 
ta’sirlaShuv natijasida azot, xlor kislotalari tomchilari hosil bo‘lishi oqibatida 
kuchayadi. 
Barometrik bosim.
Bu masala okeanografik tadqiqotlar olib borish, aviatsiyaning 
rivojlanishi va kosmosni o‘zlashtirish nuqtayi nazaridan juda muhimdir. 
Ko‘plab fiziologik funksiyalarning keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ladigan 
gipyerbariya organizmning zahar bilan o‘zaro ta’sirlashuvi samarasiga jiddiy ta’sir 
ko‘rsatadi. O‘zaro og‘irlashuv sindromi paydo bo‘ladi, Shu munosabatda toksik 
samara ham kuchayadi. 
Gipoksiya.
Uglyerod oksidi, alkogol, benzol, azot oksidlari, to‘rt xlorli uglyerod 
kabi zaharlar ta’siri gipoksiya sharoitida ancha kuchayishi aniqlangan. 
Masalan, baland tog‘lar sharoitida pestitsidlarning zaharliligi va kumulyativliligi 
tekislikdagi sharoitlarga qaraganda kuchayadi. Kislorod etishmaganda pestitsidlar 
ta’siri gipoksiyani – organizmning patologik holatini Yanada og‘irlashtiradi. Biroq 
barometrik bosim pasayganda hayvon organizmiga karbonat gazi va ozon ta’sirining 
toksik samarasi kamayishi kuzatilgan. 
Shovqin va vibratsiya.
Tajribalardagi va professional patologiya klinikasidagi 
tadqiqotlar bir xil natija ko‘rsatdi. Ishlab chiqarishdagi shovqin toksik samarani 
kuchaytiradi va jarayonni tezlashtiradi. Bu is gazi, stirol, alkilnitril, kreking-gaz, neft 
gazlari, bor kislotasi ayerozoli va boshqalar uchun isbotlangan. Ishlab chiqarish 

---

47 
xonalari havosida zararli moddalar miqdorining gigiyenik reglamentatsiyasi hamda 
ishlab chiqarish shovqinining yo‘l qo‘yiladigan darajalari, ular aralash ta’sir qilishi 
sharoitida, yetarlicha “qat’iy” bo‘lishi kerak. 
Xuddi shunday talab vibratsiyaga ham tegishli, chunki vibratsiya anchagina 
sanoatdagi kobalt changi, kremniy changi, dixloretan, uglyerod oksidi, epoksid 
smolalari kabi zararli moddalar toksik samarasini kuchaytiradi.