Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 oziq-ovqat
 = 
K
n
DL
DL




)
2103
,
0
504
,
0
)
)(
0506
,
0
(
50
2
50
,
bunda, n – tanlangan ta’sir soni; 
K – tanlangan ta’sir koeffitsiyenti - 1,85. 
VREK - organik birikmalarning gomologik qatori uchun biologik aktivligi J
ief 
ximiyaviy bog‘larini hisobga olganda quyidagicha hisoblab topish mumkin: 
VREK
 = 
áåf
J
Ì

1000
,
bu yerda, M – molekulyar massa;
bef
J

- molekuladagi atom bog‘larning barcha kimyoviy, biologik aktivligi 
yig‘indisi. 
VREK natijalari, toksikologiya tajribalari orqali korrelyasiya qilinadi. 

---

80 
8-jadval 
Gomologik qatorlarning turli kimyoviy bog‘ini biologik aktivlik sonlari 
 
Kimiyoviy 
bog‘ 
J
bef
Birikmalar 
Н
С

0,8
51,4 
To‘yingan siklik va notsiklik gomologik 
qator birikmalari 
С
С

451,8 
To‘yinmagan uglevodorodlar 
S = S 
1126,5 
Almashmagan aromatik uglevodorodlar 
S = S 
507,9 
Yon zanjirida almashgan uglevodorodlar 
S = S 
2097,1 
Uch bog‘li to
‘
yinmagan uglevodorodlar 
Н
С

2230,3 
Azot oksidlari
N – O - 
283,8 
Ammiak 
N – N - 
97856,8 
Sianidlar 
- 
N
С

1400 
Uglyerod oksid 
S =O 
213,8 
To
‘
yingan ketonlar 
S = O 
21273,9 
To
‘
yingan aldegidlar (karbonil gruppa) 
S - N
-12517,8 
To‘yingan aldegidlar, kislotalar 
S = O 
21987,7 
Spirtlar, kislotalar 
S – N 
8507,9 
Organik kislotalar 
S = O 
-21648,2 
Bir atomli to
‘
yingan spirtlar 
S – O - 
100223,6 
To‘yinmagan spirtlar 
- O – N 
-5214,5 
Aramatik spirtlar 
S – O 
6535,3 
To‘yingan spirtlarning murakkab efirlari 
Misol uchun valyerian kislotasining VREKni hisoblaymiz.
N N N N N 
H
O
Н
C
C
C
C
C







N N N N O 

 
 
 
 



















H
O
C
O
C
C
C
H
C
ef
b
0
1
1
1
4
9
.
=9 ∙ 0,8+4∙51,4 
+ (-12517,8)+21987,7 + 8507,9 =18190,6 
VDK=
1000
6
,
18190
102

=5,6 mg/m
3 
 
 
Tayanch so‘z va iboralar:
 
TTXD, 
 
kimiyoviy bog‘, kumulyativ birikmalar, 
 
koeffitsiyenti,
 
sanitar-toksikologik tavsifi,
 
to‘yingan aldegidlar, kislotalar, 
gomologik qatorlar. 

---

81 
13. PROFESSIONAL ZAHARLANISHLARNING OLDINI OLISH 
13.1. Sanoat toksikologiyasida qonunchilik asoslari sanitariya normalari va 
qoidalari 
Professional zaharlanishlarning oldini olish sog‘liqni saqlashning umumiy 
profilaktik yo‘nalishining bir qismi hisoblanadi hamda bir qator qonunchilik hujjatlari 
bilan tartibga solinadi. 
1995 yil 21-dekabrda qabul qilingan O‘zR Mehnat kodeksining 161-1-sonli 
qaroriga binoan, mehnatni muhofaza qilish nomli XSH bobida quyidagi moddalar 
qabul qilingan:
214-modda. Tibbiy ko‘rik. 
217-modda. Xodimlarni sut, davolash profilaktika oziq-ovqati, gazli, sho‘r suv, 
shaxsiy himoya va gigiyena vositalari bilan ta’minlash. 
218-modda. Sog‘lig‘i holatiga ko‘ra yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish 
omillarining ta’siridan xoli bo‘lgan ishga o‘tkazish. 
993 yil 6-mayda qabul qilingan 839-XP-sonli O‘zR ning “
Mehnatni muhofaza 
qilish
” to‘g‘risidagi qonunida quyidagi moddalar keltirilgan: 
2-modda. Mehnatni muhofaza qilish. 
Mehnatni muhofaza qilish - bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida 
amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish 
qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, 
sanitariya-gigiyena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan 
iborat. 
13-modda. Korxonalarda mehnatning sog‘lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash. 
Korxonadagi, har bir ish joyidagi mehnat sharoiti mehnatni muhofaza qilish 
standartlari, qoida va me’yorlari talablariga muvofiq bo‘lishi lozim. 
Korxonada mehnatning sog‘lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash, ishlab 
chiqarishning xavfli va zararli omillari ustidan nazorat o‘rnatilishini tashkil etish va 
nazoratning natijalari to‘g‘risida mehnat jamoalarini o‘z vaqtida xabardor qilish 
ma’muriyat zimmasiga yuklanadi. 
Mehnat sharoiti zararli va xavfli ishlab chiqarishlarda, shuningdek o‘ta noxush 
haroratli yoki ifloslanishlar bilan bog‘liq sharoitlarda bajariladigan ishlarda mehnat 
qiluvchilarga davlat boshqaruvi idoralari belgilagan me’yorlarda maxsus kiyim, 
poyabzal va boshqa shaxsiy himoya vositalari, yuvish va dezinfeksiyalash vositalari, 
sut yoki unga tenglashadigan boshqa oziq-ovqat mahsulotlari, parhez ovqat bepul 
byeriladi. 
Korxonada mehnatning sog‘lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash yuzasidan 
ma’muriyat bilan xodimlarning o‘zaro majburiyatlari jamoa shartnomasi yoki bitimida 
ko‘zda tutiladi. 
2005 yil 18-fevralda 0184-05-sonli O‘zR Bosh Davlat sanitariya vrachi 
B.I.Niyozmatov tomonidan tasdiqlangan O‘zR sanitariya normalari, huquqlari va 
gigiyenik normativlarga binoan zararli va noqulay mehnat sharoitlarida ishlovchilar 
uchun davolash profilaktik ta’minotni qo‘llash yuzasidan ko‘rsatmalar ishlab chiqildi. 

---

82 
O‘zR 1992 yil 3 iyulda 657-XP sonli “
Davlat sanitariya nazorati
” to‘g‘risidagi 
qonunida quyidagilar keltirilgan: 
2-modda. 
Sanitariya-epidemiya 
masalalarida 
aholining 
xotirjamliligini 
ta’minlashning asosiy tamoyillari. 
Sanitariya-epidemiya masalalarida aholining xotirjamliligini ta’minlashning 
asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 
- atrof muhitni sog‘lomlashtirish, ovqatlanishni, mehnat, turmush, dam olish, 
ta’lim-tarbiya byerish sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan qonunchilik, sanitariya 
holatini yaxshilash va epidemiyaga qarshi tashkiliy tadbirlar majmuini amalga oshirish 
asosida odamning salomatligini saqlash va mustahkamlash huquqlarini kafolatlash; 
- xalq xo‘jalik obyektlari, texnologiya uskunalari va asboblarini, transport 
vositalarini rivojlantirish, joylashtirish, loyihalash, qurish va ishga tushirish chog‘ida 
atrof-muhit omillari aholi salomatligiga zararli ta’sir ko‘rsatishining oldini olishga 
qaratilgan faoliyatining ustuvorligini ta’minlash; 
- aholining sanitariya madaniyati darajasini oshirish; 
- sanitariya holatini yaxshilash va epidemiyaga qarshi tadbirlarni ishlab chiqish va 
ijtimoiy faoliyatning majburiy qismi sifatida amalga oshirish; 
- mulkchilikning shaklidan qat’i nazar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, 
birlashmalar va alohida shaxslarning sanitariya normalariga, gigiyena normativlariga 
rioya qilmaslik hamda sanitariyaga doir va epidemiyaga qarshi tadbirlarni amalga 
oshirmaslik natijasida aholining salomatligiga va atrof muhitga yetkazilgan zararning 
o‘rnini qoplash; 
- sanitariya normalari, qoidalariga rioya etilishi va sanitariya-gigiyena tadbirlarini 
amalga oshirilishi ustidan davlat sanitariya nazoratini amalga oshirish.
3-modda. Sanitariya normalari, qoidalari va gigiyena normativlari. 
Sanitariya normalari, qoidalari va gigiyena normativlari ilmiy tadqiqot va boshqa 
muassasalar tomonidan ishlab chiqiladi, O‘zbekiston Respublikasining Bosh davlat 
sanitariya vrachi tomonidan tasdiqlanadi va shundan so‘ng uch oy muddat ichida 
matbuotda bosib chiqarilishi kerak. 
Atmosfera havosi, tuproq, suv muhofazasi ustidan nazorat o‘rnatish, sanoatda, 
qishlov xo‘jaligida bexatar ish sharoitlarini yaratishni nazorat qilish sog‘liqni saqlash 
organlari zimmasiga yuklatiladi. Sanitariya nazorati organlari gigiyenik talablarni 
(REK) ishlab chiqadilar va ularning bajarilishini nazorat qiladilar. Ular ishlovchilar, 
birinchi navbatda zaharli moddalar bilan ishlovchi xodimlarning sog‘lig‘ini nazorat 
ostiga oladilar. 
Professional kasalliklarning oldini olish texnologiyani ishlab chiqish, yangi 
moddalarni joriy etish bosqichidayoq amalga oshirilishi zarur. 
Sanoat toksikologiyasida mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha qo‘llaniladigan 
me’yoriy-huquqiy hujjatlarda qayd etilgan majburiy holatlar quyidagilardan iborat: 
Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha asosiy hujjatlarda ishlab chiqarish binolari va 
maishiy xonalarni jihozlashga, ventilyatsiya va boshqa sanitariya-texnik qurilmalarni 
o‘rnatishga talablar keltirilgan, ishchi zona, atmosfera havosi va suv manbalarining 
ifloslanishini minimal darajasini ta’minlash ko‘zda tutilgan. 

---

83 
Professional zaharlanishlar va kasalliklarning oldini olish uchun sanitariya 
qoidalari, yo‘riqnomalar, ko‘rsatmalar, ya’ni ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligida 
toksik moddalar (metil spirti, dixloretan, tetra-etilqo‘rg‘oshin, simob, insek-titsidlar) 
bilan ishlashda mehnat sharoitlarining bexatarligini tartibga soluvchi hujjatlar 
talablariga rioya qilish zarur. 
Bir qator ishlab chiqarishlarda uglyerod oksidi, benzol, azot oksidlari, simob 
bug‘lari, neft mahsulotlari hamda yana 2400 ta nomdagi moddalarning ishchi zona 
havosida yo‘l qo‘yiladigan eng yuqori miqdorlari belgilangan. 
Kasbiy jarohatlarga yo‘l qo‘yilmasligi maqsadida texnologiyalarni yanada 
takomillashtirish uchun rasmiy talablar mavjud bo‘lib, ular ayrim jarayonlar yoki 
ishlarda apparaturalardan foydalanishni tartibga soladi. Chunonchi, texnologik 
jarayonlarni tashkil qilishning sanitariya talablari va ishlab chiqarish uskunalariga 
nisbatan gigiyenik talablar mavjud. Qishloq xo‘jaligi uchun o‘simliklarni kimyoviy 
himoya qilish uchun mashinalar va apparatlarni konstruksiyalash va ulardan 
foydalanish ustidan sanitariya nazorat o‘rnatish bo‘yicha hujjat ishlab chiqilgan. 
Bunday talablar o‘ta zaharli moddalar (metil spirti, tetraetilqo‘rg‘oshin 
trikrezilfosfat)ni qo‘llaganda alohida sanoat tarmoqlari uchun “Sanitariya talablari”da 
ham bor.