Logistikaning tavsifi, paydo bo’lishi, rivojlanishi va hozirgi holati

1. Logistikaning tavsifi, paydo bo’lishi, rivojlanishi va hozirgi holati
Bu manoda “logistika” tushunchasi 80-yillardan boshlab , Rossiyada esa 90-yillardan beri qo’llanilgan. Va chuqur tarixiy ildizlariga qaramasdanu ko’plab olimlar va amalyotchilar tomonidan “yangi” deb ataladi, chunki iqtisod- bu atama hech qanday aloqasi bo’lmagan soha.
Logistikani iqtisodiyotga joriy etish bugungi kunda samarali xo’jalik yurituvchi subektlarning ishlab chiqarish va aylanishini kesib utishda o’zaro ta’sir qilishni talab qiladigan ob’ektiv sabablarga bog’liq.
Iqtisodiyotda logistikani qo’llash munkinligi ilmiy – texnikaviy tadqiqotning zamonaviy yutuqlari bilan bog’liq va ular moddiy va axborot oqimlari bilan ishlash uchun keng qo’llanila boshlandi. Logistika jarayonlarining o’ziga xoz shartlariga javob beradigan uskunalardan foydalanish imkonyati mavjud. Shu bilan birga logistika rivojlanishining asosiy sharti - logistika jarayonlarini boshqarishni kompyuterlashtirish.
Logistika tarixiy rivojlanish bosqichlari quyidagilarga bog’liq:

• 
  Bozorning obyektiv tendentsiyalari;
  
• 
  Logistika yondashuvi va logistika menejmenti kontseptsiyalarini, usullarini va modellarini rivojlanish darajasini tushunish kengligi;
  
• 
  Korxona faoilatining turli sohalarini logistika boshqaruvi bilan qoplash darajasi;
  
• 
  Logistika boshqaruvining murakkabligi;
  
• 
  Ma’lumotlarni qayta ishlash va uzatish texnik vositalarini rivojlantirish va avtomatlashtirish.
  

Zamonaviy iqtisodiyotda logistika rivojlanish bosqichlarini ajratib ko’rsatishning bir necha yondashuvlari mavjud:
Tuzilishning birinchi bosqichi – tayyor mahsulotni taqsimlash uchun transport va saqlash jarayonlarini integratsiyalashuvidir.
Tashkilot haqida (XX asrning 60-yillarida) logistika rivojlanishini jadallashgan ob’ektiv iqtisodiy omillar quyidagilardir: istemolchilarga ko’proq etibor, raqobatbardosh mahsulotlarning ko’pligi, mijozlarga xizmat ko’rsatishning yanada yaxshi usullar, xaridor bozoriga o’tish talabni muvofiqlashtirishning yangi usullarini izlashga olib keladi va takliflar, shuningdek, mijozlarga xizmat ko’rsatishning yanada yaxshi usullari. Tovarlarning xilma-xilligini oshirish, tarqatish tizimida zaxiralarni yaratish va saqlash xarajatlarining sezilarli darajada oshishiga olib keladi va bu xarajatlarni kamaytirishning yangi yo’llarini topish kerak edi. Logistika menejmenti nazariyasi va amaliyoti shaklana boshladi.chet elga keng tarqalgan marketing falsafasi edi. Tartib va ishlab chiqarish davrlarini qisqartirishga yangi logistika yondashuvlari mavjud. Ushbu bosqichda jismoniy taqsimotda umumiy xarajatlarning asosiy tushunchasini tushunish va shakllantrish keladi. Uning mazmuni quyidagicha: bu bilan tayyor mahsulotlarni tayyorlashda xarajatlarni tartibga solish munkin, toki mahsulot ishlab chiqaruvchilardan iste’molchiga o’tganda ularning umumiy darajasi kamayadi. Logistika yondashuvi dastlab aylantiruvchi sohada, tayyor mahsulotni saqlash va tashishni tashkil etish bosqichida o’z ifodasini topgan. Avval yuk va tushurish operatsiyalari bilan bog’liq bo’lgan transport va saqlash yagona iqtisodiy natija uchun yagona reja va yagona kelishilgan texnalogiyada ishlay boshlaydi. Boshqacha aytgandaa, transport va saqlash jarayonini tashkil etish vazifalari birgalikda hal qilinmoqda. Ushbu bosqich logistic boshqaruvning eng mukammal shakli bilan tafsiflanadi.boshqaruv tizimi talablarning kunlik o’zgarishlariga to’g’ridan-to’g’ri javob berish va mahsulot taqsimotidagi muvaffaqiyatsizlikka asoslangan. Mahsulotlarni fizik taqsimlashni optimallashtirish vazifalari ilgari hal etiladi. Misol uchun, jo’natishning chastotasi va hajmi optimallashtirilgan; omborlarning joylashishi va ishlashi; transport yo’nalishlari va jadvallar va boshqalar. Biroq, an’anaviy tarzda bu vazifalar alohida hal qilinadi, bu esa sezilarli darajada tizimli tasir korsatmadi. Tuzilish bosqichida olingan materiallarni oqimini boshqarish bo’yicha individual vazifalarni birgalikda hal qilish, ularning xavfsiz holatiga ko’ra murakkabligi, boshqa usularini talab qilish, mutaxasislarni tayyorlashning boshqa usullari, kompyuter texnikasi va ixtisoslashtirilgan dasturiy taminotlardan foydalanish juda murakkab edi. Rivojlanishning ikkinchi bosqichi – ishlab chiqarish, saqlash va transport jarayonlarini integratsiyasi.
1970-yillarning farqli xususiyati. Yillar yuqori sifatli xom ashyo yetishmasligi (energiya inqirozi) sharoitida raqobatni kuchaytirishga aylandi. Ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalarning avvalgi o’sishiga nisbatan barqarorlashtirilgan. Shu bilan birga, logistika xarajatlari, jismoniy taqsimotning qiymati sezilarli darajada oshdi. Ko’pgina kompanyalarning asosiy vazifasi xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va komponentlarni oqilona ishlatish edi. Raqobat omili (raqobatning asosiy omiliga aylandi. Rivojlanish bosqich quyidagicha ifodalanadi

1. 
   Xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlardan oqilona foydalanish usularini izlash;
   
2. 
   Logistika konsepsiyasi asosida ishlab chiqarish va tarqatishda xarajatlarni kamaytirish orqali yangi mahsulotni izlash;
   
3. 
   Sanoat logistikasi tamoyillarini ishlab chiqish va qo’llash;
   
4. 
   Universal sifat boshqaruvi falsafasining tarqalishi.
   

Ishlab chiqarish bosqichida korxonalar ishlab chiqarish, omborxonalar va transport vositalarini ishlab chiqarish liniyasidan oxirgi foydalanuvchiga ishlab chiqarilgan mahsulotlarning oqimi nazorat qilinadigan yagona mexanizm sifatida ishlay boshlandi. Bir tomondan, bu bosqich logistika tizimining kengayishi ajralib turadi va boshqa tomondan, ko’pgina firmalar uchun logistika yondashuv hali aniq emas. Logistika xarajatlari tarkibiy qismlarini aniqlash va nazorat qilish va natijalarni baholashga mos bo’lmagan bug’galteriya tizimlari tomonidan qo’shimcha qiyinchiliklar yuzaga keldi. Ushbu bosqichda logistika menejmenti ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi, bu kampyuter boshqaruv tizimlari va ishlab chiqarishni boshqarish, texnalogik jarayonlar va ishlab chiqarish birliklari uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari joriy etish va rivojlantirish orqali osonlashtirildi. Axborotni yig’ish va logistik jarayonlarni nazorat qilish uchun kampyuterlardan foydalanish keng tarqalgan. 1970-yillarning oxiriga kelib, G’arbda qadoqlash inqilobi deb ataladi, bu operatsiyalar majmuini tubdan o’zgartirdi, omborlar jarayonini tashkil etish , texnik va texnalogik qo’ollab –quvvatlandi. Integratsiyalashning uchinchi bosqichi ishlab chiqarish, saqlash va transport jarayonlarinini, shu jumladan, xom ashy ova tayyor maxsulotlar bilan ishlashni integratsiyalashtrishdr. 1980-yillarda iqtisodiy infra tuzilmani davlat tomonidan tartibga solishda o’zgarishlar bo’ldi; universal sifat menejmenti falsafaning tarqalishi; biznes tuzilmalarida tarkibiy o’zgarishlar. Biznesda sheriklik va strategic ittifoqlarning jadal o’sishi, ixtisoslashtrilgan transport xizmatlari ko’rsatish,ulgurji savdoda va taqsimotda oldingi ishonchsizlik, shubha va shiddatli raqobat o’rnini egallagan. Moddiy oqim bilan birga, xizmat oqimlarini (xizmatlar) va tegishli axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish kerak.
Boshqarish nazariyasi va amaliyotini inqilob qilgan universal sifatni boshqarish kontseptsiyasi sifatini oshirish vazifasi va mahsulotni ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tashkilotning barcha azolarini ushbu vazifada ishtirok etishga asoslangan boshqaruv yondashuvidir. Integratsiya bosqichi firmaning logistika funktsiyalari va uning logistic hamkorlari bilan to’liq logistika zanjiri, jumladan, ta’minot – ishlab chiqarish – taqsimlash va sotish bilan birlashtrilishi bilan tavsiflanadi.
Axborot texnologiyalari inqilobi va iqtisodiyotdagi o’zgarishlar tufayli, ushbu bosqichda logistik hodisasi yuzaga keldi:

• 
  Logistika sohasidagi menejerlar malakasini oshirish;
  
• 
  Korxonalarda logistika muammolari bo’yicha maslahat bo’limlarini tashkil etish;
  
• 
  Logistika sohasida uzoq muddatli rejallashtirish;
  
• 
  Fizik taqsimot markazlashtrilishi;
  
• 
  Logistika zanjiridagi xizmatlarning keskin kamayishi;
  
• 
  Haqiqiy tarqatish xarajatlari aniq tarifi.