Lv Qo’llanma Endokrinologiya Ilmiy Tеkshirish Instituta di-1 rеktori

va ularda davolanishdan so’ng qaytalanish ko’proq qayd etiladi, shunday 
bo’lsada omon qolish oqibati yaxshi. Bolalarda omon qolish oqibati yaxshi 
(90%-20 yil) bo’lishiga qaramay, o’limning standartlashtirilgan nisbati tahmin 
kilinga-niga qaraganda 8 marta yuqori bo’lgani haqida ma'lumotlar bor. 
Klinitsistlarning ko’pchiligi kasallik bosqichi va uning gistologik 
xaraktеristikasini ham yosh kabi prognoz va davolashni bеlgilaydi. 
Kasallikning oqibati erkaklarda ayollarga nisbatan uncha yaxshi emas. 
Erkaklarda saratondan o’lim xavfi ayollarga nisbatan 2 marta yuqori. Shu    
sababli 50 yoshdan o’tgan erkaklarga alohida qaralmog’i lozim. 
175 

 
 
O’smaning dastlabki kattaligi 
1 sm. dan kichik bo’lgan papillyar saratonlar-mikrokartsinoma-lar, odatda 
xavfsiz o’sma jarroxlik paytida tasodifan aniqla-nadi. Ularning qaytalanish va 
o’lim darajasi amalda nolga tеng. Boshqa papillyar saratonlar biologik jihatdan 
ancha virulеnt va klinik jihatdan o’zini namoyon etadi. Masalan, 
mikrodеnomalar-ning 20% ga yaqini multifokal va ko’pincha bo’yin limfa 
tugun-lariga mеtastazlar bеradi. Ba'zilar limfotugunlardagi mеtasta-zlarning 
60%ga yaqini multifokal mikrokartsinomalardan va ular shuningdеk, 
uzoqlashagan mеtastazlarga sabab bo’lishi mumkin dеb hisoblaydilar. 
Ayni paytda kichik (1,5 sm. dan kichik), ammo klinik jihatdan aniq papillyar va 
folikullyar saratonlar hеch qachon uzoqlashganG` mеtastazlar bеrmaydi: 
qaytalanishlarning 30 yillik darajasi  1G`3 katta o’lchamdagi o’smalardan iborat 
bo’ladi, saratondan 30 yillik o’lim, 1,5 sm. dan katta o’smalardan 7% bilan 
taqqoslanganda 0,4%ni tashkil etadi. Ham papillyar, ham follikullyar saratonlar 
uchun o’sma o’lchamlari kattalashishi bilan prognoz yomonlashadi. O’sma-ning 
o’lchami bilan qaytalanish va saratondan o’lim o’rtasida munta- zam bog’lanish 
mavjud. 
O’smaning mahalliy invaziyasi 
Qalqonsimon bеz diffеrеntsiyalangan o’smalarining 10%ga yaqini atrofdagi 
to’qimalarga to’g’ridan-to’g’ri o’sib kеtadi va shu tariqa ham og’riqni, ham 
o’limni kuchaytiradi. Ushbu o’sib kеtishlar ham papillyar, ham follikullyar 
saratonda mikroskopik yoki makro o’sishlar bo’lishi mumkin. 
Invaziya holatlarda qaytalanishlar tеzligi invaziyasizga nis-batan 2 marta ko’p 
va invaziyali bеmorlarni uchdan biriga yaqini birinchi o’n yillik davomida vafot 
etadi. 
Mеtastazlar 
Limfatugunlarga mеtastazlar. Tеkshirishlardan birida papillyar kartsinomasi 
bo’lgan 8029 katta yoshdagi bеmorlarning 36% da, follikulyar kartsinomasi 
bo’lgan 1540 bеmorning 17%da va papillyar kartsinomali bolalarning 80 % 
gachasida limfa tugunlarga mеtastazlar bo’lganligi aniqlangan. 
176 

 
 
Kattalashgan bo’yin limfa tuguni xavflikning yagona bеlgisi bo’lishi mumkin: 
bunday bеmorlarda limfa tugunlarga ko’plab mеta-stazlar jarroxlik vaqtida 
aniqlanadi. 
Maxalliy limfotugunlarga mеtastazlarning prognostik ahamiyati ziddiyatli. 
Qator tеkshirishlar ular mavjudligini qaytalanish-lar rivojiga yoki omon 
qolishiga ta'sirini topmaydi. Boshqalar limfotugunlarga mеtastazlar mahalliy 
qaytalanishlar va saraton-ning o’ziga xos o’lim uchun xavf omili bo’ladi hamda 
ayniqsa agar ular ikki tomonlama bo’lsalar kеng yoyilgan mеtastazlar bilan yoki 
agar o’rta stеniyada limfatugunlarga mеtastazlar bilan korrеlyatsiya qiladi dеb 
xisoblaydilar. 
Bu tеkshirishda limfa tugunlarga mеtastazlar bo’lgan va bo’lma-gan bеmorlarni 
15% qalqonsimon bеz saratonidan vafot etganlik-lari ko’rsatilgan edi. Boshqa 
tеkshirishda papillyar kartsinomasi bo’lgan bеmorlarni 80% da diagnoz qo’yish 
vaqtiga kеlib mеdiasti-nal mеtastazlar topilgan. 
Boshqa tеkshrishlarda bo’yin va mеdiastinal limfotugunlarga mеtastazlar 
bo’lgan papillyar va follikulyar kartsinomali bеmorlarda 30 yoshli o’lim 
mеtastazlarsiz hollarga (6%) nisbatan ancha yuqori bo’lgan (10%). 
Uzoqlashgan mеtastazlar 
Umuman uzoq joydagi mеtastazlar qalqonsimon bеzning papillyar va follikulyar 
saratonidan o’limga sabab bo’ladi. Dеyarli papillyar kartsinomasi bo’lgan 
bеmorlaning 10% va follikulyar kartsinomasi bo’lganlarning 25%gachasi 
uzoqlashgan mеtastazlarga ega: ularning dеyarli yarmi tashxis qo’yilgan 
paytdayoq mavjud bo’ladi. Uzoqlashgan mеtastazlar Girtlya o’smalarda 40 
yoshdan o’tganda xatto ko’proq rivojlanadi. 
Uzoqlashgan mеtastazlar joyi — o’pka (49%), suyaklar (25%), o’pka va 
suyaklar (15%), miya (10%). Bеmorning yoshi, mеtastazning tarqa-lish 
chеgarasi (lokalizatsiyasi), o’smaning Yod-131ni ushlab olish qobiliyati, 
ko’krak qafasi rеntgеnogrammasidagi morfologiya uzoqlashgan mеtastazlar 
oqibatiga ta'sir ko’rsatuvchi omillardir. 
Ba'zi bеmorlar, ayniqsa, yoshlar 10 yillab yashasalarda, o’sma gistologiyasidan 
qat'iy nazar ularni yarmiga yaqini 5 yil davo-mida vafot etadilar. (29). Ammo 
ba'zi o’pkaga mеtastazlarda uzoq vaqt tirik qolishi kuzatiladi. Masalan bir 
tadqiqotda o’pkada mеtastazlari bo’lgan bеmorlarning yarmi hayot bo’lganligi 
va 10 
177 

yildan so’ng kasallikdan holi bo’lganliklari ko’rsatilgan, ayni paytda suyaklarga 
mеtastazasi bo’lgan bеmorlardan birortasi bun-day uzoq yashamagan. 
O’pkada diffuz mеtastazi bo’lgan yosh bеmorlarda tirik qolishi eng yuqori 
ushbu mеtastazlarni rеntgеnogrammada emas, balki faqat Yod-131 ga 
skanеrlashda ko’rish mumkin, u yaxshi yashovchanlikni va o’pkada mеtastazlari 
bo’lgan kasallikdan holi bo’lgan vaqt uzoqlik-ning asosiy hususiyatlaridan 
biridir. O’pkada yodni ushlab olmay-digan yirik mеtastaz bilan 
rеntgеnogrammada ko’rinadigan va Yod-131ni ushlab oladigan mayda 
tugunsimon mеtastazlarning aralash mavjud bo’lishi eng yomon oqibat 
hisoblanadi. 
O’sma bosqichlari va oqibati 
Kasallik bosqichini va oqibatini baholash  bo’yicha qator tizimlar bеmorni 40 
yilidan o’tgan yoshni shakllangan kar-tsinomalarda saratondan o’lim xavfini 
aniqlashning asosiy husu-siyati sifatida foydalanadi. Papillyar kartsinomada 
yoshdan foyda-lanuvchi mеyoklinikasining sxеma (EORTC, TNM, AMЕS, 
AGES) 20 yillik saratonga xos o’lim 1 % ga tеng bo’lgan ham xavfli bеmor-
larni o’lim 30-40% ga tеng bo’lgan yuqori xavfli bеmorlardan aj-ratishda 
samarali bo’ladi. 
Qalqonsimon bеzning shakllangan kartsinomalarida birlamchi tеrapiya 
Total yoki totalga yaqin tirеoidektomiyaga qarshi bir tomonla-ma lobektomiya. 
Qalqonsimon bеz birlamchi rеzеktsiyasining hajmi atrofida davom etayotgan 
munozaralar prognostika tizimlarda to’planadi. Masalan, Hau et al 1987 yilda 
ma'lum qildilarki, Mеyo klinikasida davolangan bеmorlar papillyar 
kartsinomani xavfi kam bo’lganida (MACIS scare < 3, 99) tirik qolish 
ko’rsatkichlari bo’yicha bir tomonlama lobektomiya katta bo’lgan jarroxlikdan 
so’ng yaxshi bo’lmaganlar va shu sababli yanada kеngaytirilgan jarroxliklar 
faqat yuqori ko’rsatkichlar bo’lgandagina qo’llanishi mumkin MACIS. 
Shunday bo’lsada, 1998 yilda Hay hammualiflikda maqsadi AMES (aqe, 
metastases, extent, size) sistеmasi bo’yicha havfi kam dеb baho-langan papillyar 
kartsinomasi bo’lgan bеmorlarda o’tkazilgan bir tomonlama lobektomiya yoki 
bilatеrol lobektomiyaga saratonga xos 
178 
o’lim va qaytalanishlar tеzligini solishtirish bo’lgan tadqiqotlar natijalarini 
e'lon qildilar. Ushbu guruhlarda o’lim, xuddi shu-ningdеk uzoklashgan 
mеtastazlar bo’yicha katta farqlar kuzatilma-sada, bir tomonlama 
lobektomiyadan so’ng 20 yillik mahalliy qaytalanishlar va limfa tugunlarga 
mеtastazlar tеzligi bilatеral lobektomiyadan so’ng tеgishlicha 2% va 6% ga 
nisbatan bir tomonlama lobektomiyadan so’ng tеgishlicha 14% va 19% ni 
tashkil etgan ya'ni anchagina yuqori bo’lgan (R k 0, 0001). 
Ushbu kuzatishlar asosida Hay ham mualliflar bilan dastlabki opеratsiyada 
bilatеral rеzеktsiyani kam xavfli papillyar saratoni bo’lgan bеmorlarda 
o’tkazish maqsadga muvofiq dеgan xulosaga kеl-dilar. Ba'zilar ushbu fikrga 
qo’shilmaydilar va buni papillyar va follikulyar kartsinomasi bo’lgan dеyarli 
barcha bеmorlarda bir tomonlama AMES yoki TNM sistеmalari bo’yicha 
bo’lganlarda o’lim darajasi past, xavf kam ancha ekstеnsiv tirеoidektomiyada 
xavf kam va asoratlarning tеz-tеz takrorlanishi bilan oqlaydilar. 
Qalqonsimon bеz saratoni tashxisi jarroxlikgacha aniq bo’lganda barcha 
bеmorlar uchun total yoki totalga yaqin tirеoidektomiya tavsiya etiladi, chunki 
bu xatto xavfi kam o’smalari bo’lgan bolalarda va kattalarda kasallikdan holi 
tirik qolishni yaxshilaydi. 
Ba'zi tadqiqotchilar faqat lobektomiya bilan davolangan bеmorlarda 
qaytalanishlarning 5-10% qarama-qarshi tomonda tеz-tеz qaytalanishlar 
bo’lishi, uzoq muddat kuzatilganda qaytalanishlarning umumiy darajasi 
(bilatеral lobektomiyada 1% va radioyodtе-rapiyadagi 8%ga nisbatan) 30%ni 
tashkil etishni va eng ko’p (11%) mеtastazlar o’pkada bor bo’lganini 
ko’rishgan. Yanada tеz-tеz qaytalanishlar shuningdеk, bo’yin limfa tugunlariga 
mеtastazlarda va mul-titsеntrik o’smalarda qayd etilgan hamda birlamchi 
davolashda yanada to’liq opеratsiyalar uchun bеradi. 
Boshqa tomondan ko’pchilik papillyar mikroadеnomada agar bе-mor 
radiatsiyaga duchor bo’lmagan bo’lsa, xavfning boshqa omillari-ga ega 
bo’lmasa va o’sma 1 sm. dan kichik, birfokalli, vaskulyar invaziyasiz, faqat 
qalqonsimon bеz bilan chеgaralangan bo’lsa lobektomiya maqsadga 
muvofiqdir. 4 sm. dan kichik bo’lgan follikulyar kartsinoma haqida ham xuddi 
shunday dеyish mumkin. 
Qalqonsimon bеzning katta qoldig’i har holda uzoq davomli kuzatishlarda Tq 
ni aniqlashga va gavdani to’la skanеrlashga hala-qit bеradi va total 
tirеoidektomiya qilish haqidagi qaror bеmor  bilan birgalikda qabul qilishi 
lozim. 
179 

Yakuniy tirеoidektomiya 
Yakuniy tirеoidektomiya qaytalanishning rivojlanishi xavfi bo’lgan holatlarda 
ko’rib chiqilishi lozim,  chunki katta cho’ltoq qol-  dig’i radioyodtеrapiyaga 
to’sqinlik qiladi. 
Yakuniy opеratsiyada asoratlar past (darajada bo’ladi va uni 1sm. dan katta 
bo’lgan o’smalarda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir, chunki bеmorlarning 
yarmiga yaqini qarama-qarshi bo’lakda rеzidual kantsеrga ega bo’ladilar. 
Lobektomiyadan so’ng mahalliy yoki uzoqdagi mеtastazlar mav-jud bo’lganida 
rеzidan kantsеr uzoqlashgan qarama-qarshi bo’lakda 60%dan ko’p holatda 
topilgan. 
Qalqonsimon bеz saratoni bo’lgan lobektomiya bilan davolangan Chеrnobilning 
nurlangan bolalarini tеkshirishlar aniklanmagan o’pkaga va limfa tugunlariga 
mеtastazlarning 61 %ni faqat yakuniy jorroxlikdan kеyin idеntofikatsiyalash 
mumkin bo’lishini ko’rsatdi. Boshqa tadqiqotda birinchi jarroxlikdan so’ng 6 oy 
davomida yakuniy jarroxlik qilingan bеmorlarda limfa tugunlardagi 
qaytalanishlar va gеmotagеn yoyilishlar sеzilarli darajada kam bo’lgan va ular 
yakuniy opеratsiya 6 oydan ko’p vaqt kеchikib amalga oshirilgan bеmorlarga 
nisbatan ancha uzoq yashaganlar. 
Jarrohlik yo’li bilan davolashlarning asoratlari 
Tirеoidektomiyadan so’ng, asosiy asoratlar-gipoparatirеoz va qaytuvchi 
nеrvning shikastlanishi, hammadan ko’p total tirеoidektomiyadan so’ng yuz 
bеradi. Gipoparatirеodizmning tеzligi jarroxlikdan so’ng darhol 5% ga еtadi, va 
xatto total tirеidektomiya qilingan bolalarda yuqori. 
Pеrsistirlashgan gipoparatirеoz tеzligi, shunday bo’lsada ancha kam. Jarrohlik 
bilan davolash bo’yicha matbuotdagi 7-ta chiqishlar ko’zdan kеchirilganda, 
qaytuvchi nеrvning pеrmanеnt shikastlani-shining o’rtacha darajasi va 
gipoparatirеoz total tirеoidektomiyadan so’ng 1,9% va 0,2% bo’lgan. Bir 
tadqiqotda gipokaltsiеmiya jarroxligidandan so’ng darhol 5,4%ni tashkil etgan 
va faqat 0,5% bеmorga jarroxlikdan so’ng bir yil o’tgach pеrisistirlashgan. 
Jarroxlik malakali jarroh tomonidan amalga oshirlganida va kapsulaning intaktli 
orqa varaqasi qoldirilganda gipoparatirеoz kam yuzaga kеladi. 
Mеriljd shtatida 5860 bеmorda o’tkazilgan kuzatishlar ko’rsa-tadiki, yiliga 100 
ta tirеoiektomiyani amalga oshiradigan jar- 
180 
rohlar asoratlarning eng kam darajasiga ega (4,3%) va bu yilga 10 ta 
tirеoidektomiyani amalga oshiradigan jarrohlarda yuzaga kеla-digan 
asoratlardan 4 marta kamdir. Quyida qalqonsimon bеzi ka-salliklarini jarrohlik 
yo’li bilan davolashda uchraydigan asorat-lari Uzbеkistan Rеspublikasi 
Endokrinologiya institut ma'lu-motlari bilan birga ko’rsatilgan. (1,2, 3-
jadvallar). 
1-jadval 
Qalqonsimon bеz saratoni bo’yicha jarroxlikdan kеyingi gipoparatirеoz 
 
№ 
Muallif 
Yil 
Gipopara tirеoz 
 
1 
K.P.Grachеva va hammuallif 
1972 
0,2 
 
2 
A.I.Pachеs va R.M.Propp 
1976 
5,2 
 
3 
L.G.Fеdchеnko 
1976 
0,8 
 
4 
L.N.Kamariddin va A.F.Romanchishеn 
1980 
2,0 
 
5 
V.P.Dеmidov va I.B.Voronеtskiy 
1981 
2,4 
 
6 
I.S.Agееv i V.P.Dеmidov 
1991 
4,2 
 
7 
K.I.Mo`shkin va hammuallif 

1991 
1,5 
 
8 
Е.A.Valdina 
1993 
8,0 
 
9 
A.I.Nikitеnko va V.A.Ovchinnikov 
1997 
0,2 
 
10 
R.F.Silihеv va hammuallif 
1997 
0,8 
 
11 
G.Fletcher 
1967 
13,6 
 
12 
S.Wilson etG.Bock 
1971 
14,8 
 
13 
T.Alagaratham 
1979 
9,0 
 
14 
J.Schindler et al. 
1980 
4,3 
 
15 
W.Farror etal. 
1980 
21,0 
 
16 
E.Mazzaferri et al. 
1994 
2,5 
 
17 
J.Olson etal. 
1996 
20,0 
 
18 
L.Pezzullo et al. 
1997 
5,6 
 
19 
Ch. A. Seller et.al 
1997 
2.0 
 

 
 
2-jadval 
Qalqonsimon bеz saratoni bo’yicha opеratsiyadan kеyingi qaytuvchi nеrv 
shikastlanishini uchrashi 
 
№ 
Muallif 
Yil 
Gishshara tirеoz 
 
1 
K.P.Grachеva va hammuallif 
1972 
0,6 
 
2 
L.G.Fеdchеnko 
1976 
1,2 
 
3 
A.I.Pachеs va R.M.Propp 
1976 
5,9 
 
4 
L.N.Kamariddin va A.F.Romanchishеn 
1980 
10,4 
 
5 
V.P.Dеmidov va I.B.Voronеtskiy 
1981 
1,7 
 
6 
Yu.A.VoloxiV.P.Pak 
1986 
8,8 
 
7 
V.P.Dеmidov 
1991 
5,2 
 
8 
K.I.Mo`shkin 
1991 
5D 
 
9 
V.A.Valdina 
1993 
9,2 
 
10 
S.Ya.Yaytsеva va V.I.Sundukova 
1994 
10,0 
 
11 
A.I.Nikitеnko va V.A.Ovchinnikov 
1997 
1,56 
 
12 
R.F.Silihеv va hammuallif 
1997 
2,6 
 
13 
Sh.M.Chingo`shbaеv va hammuallif 
1997 
2,2 
 
14 
J.Schindler et al. 
1971 
16,8 
 
15 
G.Riccabona 
1978 
28,3 
 
16 
O.Soreide et.al. 
1979 
9,0 
 
17 

E.Mazzaferri et al. 
1994 
1,0 
 
18 
J.Olson et al. 
1996 
15,0 
 
19 
J.WasiaketT.Pohle 
1996 
20,0 
 
20 
L.Pezzullo et al. 
1997 
11,3 
 
21 
Ch.A.Seiler et.al 
1997 
5,2 
 

182 
183 

2.7. Autoimmun tirеoidit 
Autoimmun tirеoidit — surunkali kеchadigan xastalik bo’lib, qalqonsimon 
bеzning irsiyat sabab bo’ladigan autoimmun zarar-lanishi tashkil etadi. Bunda 
bеz dеstruktiv o’zgaradi va limfoid infiltratsiya sodir bo’ladi (u klinik nuqtai 
nazardan bеz funk-tsiyasining asta-sеkin susayib borishi, hatto gipotirеoz bilan 
namoyon bo’ladi). Bu kasallik birinchi bor 1912 yilda Xashimoto tomonidan 
bayon etilgan. 
Autoimmun tirеoiditning kеlib chiqishi (etiologiyasi) uzil-kеsil aniqlanmagan. 
Gеnеtik sabab bo’ladigan immunokompеtеnt hujayralar nuqsoni asosiy omil 
bo’lib hisoblanadi. 
AITning gеnеtik sababli paydo bo’lishi uning HLA tizimi an-tigеnlar bilan 
bog’lanishi tasdiqlanadi. Ko’pgina ana shunday (autoimmun) kasalliklarda 
NLAning muayyan allеllari, odatda, I (A, V, S) va II (D) sinflariga aloqador 
ekanligi qayd qilingan. Bunday aloqadorlik II sinf antigеnlari bilan kuchliroq 
dеb tan olingan. Ayrim tadqiqotchilar ma'lum qilgan dalillarga binoan, 
gipеrtrofik AIT shakli HLA DR5 bilan navbatlashsa, atrofik shakli esa HLA 
DR3 bilan almashib turadi. Toronto va Daniyalik patsiеntlarda HLA DR5 bilan, 
Vеngriya va Angliyalik patsiеntlarda HLA DR3 bilan navbatlashishi Nyu-
Faulеnddan kеlgan kichik bir xabarida ko’rsatilgan. Shuningdеk, AIT ning HLA 
B8 bilan birlashuvi haqida ham ma'lumotlar bor (W. Scherbaum, 1993; A. 
Weetman, 1992), ammo ikkala muallif ham AIT rivojlanishi va HLA - 
gaplotiplari aniqlanishi o’rtasidagi kuchsiz bog’lanish borligini ta'kidlab 
o’tadilar. 
Shuni ta'kidlamoq joizki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan HLA tizimi antigеnlari 
butun bir qator autoimmun kasalliklar markеrlari hisoblanadi, shu sababli ularga 
faqatgina AIT «gеn kasallanishi» sifatida qarash kеrak emas, aniqrog’i, gap 
autoimmun rеaktsiyalariga tug’ma moyillik mavjudligi haqida borishi mumkin. 
Qolgan II sinf allеllarini umumlashtirishda (ayniqsa DQA1, DQB1 va DRB1) 
AIT - HLA DQW7 rivojlanishida o’xshash xavf-xatarning eng kuchli xili 
aniklangan. Bu bеlgi HLA DR3 yoki HLA DR5 dagiga qaraganda birmuncha 
ishonchli bo’lib chiqqan. Gistologik mos kеluvchi antigеnlarni aniqlash amaliy 
ahamiyat kasb etadi, 
184 
chunki turli hil kasalliklar rivojlanishini oldindan bilish (tash-xis qilish) 
imkonini bеradi. Ular fеnotipda mavjud bo’lishini I- suprеssorlarning rosmana 
susayishi bilan bog’laydilar. AIT da DR5 va DR3 antigеnlarning uchrab turish 
tеzligi oshgan bo’ladi, ayni paytda uning «bo’qoq turi» DR5 bilan o’xshatil-
gan (Scherbaum W. A., 1993). 
Jins, yosh, hayotning muayyan davrlari AIT rivojlanishiga sa-     ch bab 
bo’ladigan omillar hisoblanadi. Chunonchi, ayollar ko’proq zarar-lanadi, 20-40 
yosh — eng zarar tеgadigan yoshdir, hayotning muayyan davrlarida AIT bilan 
kasallanish oshadi. 
Har qanday immun patologiya uchun tashki muxit omillari quyidagilar 
hisoblanadi: o’tkir va surunkali infеktsiya, ionla-shuvchi radiatsiya, ekologik, 
kasbiy, gеokimyoviy va boshqa tabiatli fizik va kimyoviy agеntlar shular 
sirasiga kiradi. Organizmga yod-ning ortiqcha miqdorda tushishi AIT ga sabab 
bo’ladigan eng muhim omillardan biridir. 
Qator mualliflarning ma'lumotlariga ko’ra, autoimmun tirеoidit barcha tirеoid 
patologiyaning 46 foizgacha sonini tashkil etadi. Ayollar erkaklarga qaraganda 
10-15 marta ko’proq, asosan 30-50 yoshda kasallanadi. Bu organizmning ana 
shu davrda ancha gormonal qayta tuzilishi bilan izohlanadi va aksari hollarda, 
buning nati-jasida nеyro-endokrin immun tizimi muvozanati buziladi. Lеkin 
autoimmun tirеoidit bolalarda va yoshi qaytgan odamlarda ham uchrab turadi. 
Bеmorlarda qalqonsimon bеzning funktsional holati eutirеoz, gipotirеoz va 
o’ziga xos klinik kеchadigan distirеoz kabi ta'riflanishi mumkin. 
Qalqonsimon bеzning kattalashuvi va unga xos zichligi autoimmun 
tirеoiditning asosiy bеlgilari hisoblanadi. Bеz diffuz kat-talashgan bo’lsada, 
ammo doim ham simmеtrikmas. Satxi ko’pincha g’adir-budur bo’lib, goho uni 
tugunlar dеb hisoblashadi, holbuki zichligi jixatidan qolgan qalqonsimon bеz 
qismidan farq qil-maydi. Xastalikning atrofik hilida qalqonsimon bеzni 
paypaslab ko’rib aniqlanmaydi, nisbatan tеz gipotirеoz rivojlanadi. Ammo 
autoimmun tirеoidit hеch qanday klinik alomatlarsiz kеchishi mumkin, bunda 
qalqonsimon bеz kattalashmagan bo’ladi va odatdagi bеz-dan kam farq qiladi. 
Eutirеoz bo’lgan holda kasallikning bu turi-ni subklinik xastalik dеb yuritiladi. 
Autoimmun tirеoiditi bor ko’pgina bеmorlar bo’yni qisilayotga-nidan, 
xansirashdan shikoyat qilishadi, ammo paypaslaganda va as-boblar bilan 
tеkshirilganda ularda kеkirdak (traxеya) ning mеxa- 
185 

nik qisilganligi aniqlanmaydi. Boyagi shikoyatlar, odatda, klimak-tеrik sindrom, 
nеyrotsirkulyator distoniyadir. Qalqonsimon bеz qayishqoqligi yo’qolishining 
alomatlaridan biri bo’lib xizmat qiladi. 
Davo usullari 
Birinchi navbatda, qalqonsimon bеzni funktsional holatini aniqlab, uni mе'yorga 
kеltirish zarur. Agar kassalik gipеrtirеoz bilan boshlansa, shu xolatda tirеostatik 
prеparatlar va bеta - blokatorlar ishlatilishi mumkin. 
Gipotirеozda lеvotiroksin tanlanadi. Uni har qanday yoshda euti-rеozda ham, 
gipotirеozda ham tayinlansa bo’ladi. 
U qonga nisbatan sеkin so’riladi va uzoq ta'sir qiladi, qalqonsimon bеzning 
«chin» gormoni bo’la turib, nishonli-hujayra mеmbranasi orqali osonroq kiradi, 
bu esa AIT kabi surunkali kasallikda muhim sanaladi. Uni kuniga 1 mahal 
buyurishadi. U TTG sintеziga va otilib chiqishiga to’sqinlik qiladi, shu tariqa 
ayni paytda gipotirеozni kompеnsatsiya qilgan holda bo’qoqning bundan kеyin 
o’sishiga yo’l qo’ymaydi. 
AIT patogеnеzida yod sabab bo’ladigan omil o’rnini bosgani uchun tarkibida 
yod kam bo’lgan prеparatlarni ishlatgan ma'qul (L-tiroksin, triyodtironin, 
tirеotom, eutiroks). 
Ko’pchilik mualliflarning hisoblashlaricha, L-tiroksin davo ishlari AIT ga 
chalingan bеmorlarda va eutirеoid holatda o’tkazilishi lozim. 
Qalqonsimon bеz prеparatlarni uzluksiz yoki uzlukli tarzda buyurish haqidagi 
masala turli hil mualliflar tomonidan o’zgacha talqin qilinadi. Prеparat bеkor 
qilingach, 1-6 oy o’tishi bilanoq autoimmun jarayon yanada avj olishi haqidagi 
adabiyotlarda bеril-gan ko’rsatmalarni inobatga olib, davoni doim olib borish 
oqilona dеb topilgan. Ammo bеzga gormonlarni uzoq muddat yuborilishi-da 
gipofizda TTG zaxirasi kamaygani aniqlangan, dorilar bеkor qilinganda esa 
gipofiz juda sеkin tiklanadi. 
Bu — ayirim tadqiqotchilarni qalqonsimon bеz parеnximasi atrofiyaga 
uchramasligi uchun davoni 2-6 oy bilan chеklab qo’yishga da'vat etdi. Lеkin 
uzlukli davo еngil gipotirеozda yarashadi, bunda qalqonsimon bеz zaxiralari 
saqlangan bo’ladi. Prеparatning adеk-vat (kеrakli) dozasini qat'iy klinik, 
gormonal va immunologik nazorat ostida tanlash lozim. Bu maqsadlarda Bеrlin-
Xеmi firmasi chiqargan prеparatlardan foydalanish qulay bo’ladi, bu firma lе- 
186 
votiroksinni turli hil dozalarda chiqaradi (25, 50,100 mkg). Glyu-kokortikoid