Sxem 1.1.
Bazar infrastrukturunun mahiyyətinə müxtəlif yanaşmalar
Mənbə: İqtisadi nəzəriyyə: mikroiqtisadiyyat. Bakı, 2008. s.78
Hər bir müəssisədə texnoloji prosesə uyğun olaraq onun istehsal
infrastrukturunu formalaşdıran məhsul buraxılışının istehsal bölmələri təşkil
olunur.
Müəssisənin istehsal infrastrukturu dedikdə, onun istehsal bölmələrinin
tərkibi (iştirakçıları, şöbələri, sexləri, istehsalı) onların qurulması, yerləşdirilməsi,
istehsal əlaqələri başa düşülür.
Bazar infrastrukturunun mahiyyətinə müxtəlif yanaşmalar
Bazar iqtisadi sisteminin normal fəaliyyətini təmin etmək üçün firmalara
(müəssisələrə) və əhaliyə xidmətlər göstərən təsərrüfat
təşkilatlarının və qeyri-
kommersiya müəssisələrinin sistemidir.
Bazarda həyata keçirilən alqı-satqı əməliyyatlarına xidmət edən,
onları həyata
keçirən sahələrin, sistemlərin, firmaların vəhdəti
İqtisadiyyatın ümumi quruluşunun bazara xidmət edən və bununlada iqtisadi
sistemin fəaliyyətinə şərait yaradan köməkçi tərkib
hissələrin (müəssisələrin)
məcmusu
Bazarın çeşidli formalarının fəaliyyət göstərməsi üçün lazım olan iqtisadi
sferanın alınmasına xidmət etməklə bazarlar sisteminin normal qarşılıqlı və
səmərəli fəaliyyətini təmin edən sahə, forma, iqtisadi blokların
mürəkkəb
sistemidir
10
Müəssisənin istehsal strukturuna müxtəlif amillər təsir göstərir: buraxılan
məhsulun xarakteri, onun hazırlanma texnologiyalarının xüsusiyyətləri, istehsalının
miqyası, istehsal əlaqələrinin digər müəssisələrlə əlaqə formaları [11, 21].
İstehsal infrastrukturu aşağıdakı spesifik cəhətləri ilə fərqlənir:
İstehsal sahəsinin gəlirləri milli gəlir hesabına daxildir;
İstehsal infrastrukturu məhsulu onun üçün yeni olan keyfiyyətli formaya çevirir;
Bu gün istehsal infrastrukturunun iqtisadiyyatın bütün başqa sahələri ilə bərabər
əhəmiyyəti var.
İstehsal infrastrukturunun mahiyyəti ikitərəflidir. Birincisi, o, maddi istehsal
prosesinin normal fəaliyyəti ödənilməsinə yönəlib. İkincisi, milli iqtisadiyyatda
əmək ehtiyatlarının təkrar istehsalı, insanın özünün normal həyat fəaliyyətini təmin
edir.
Sosial infrastrukturun formalaşmasının spesifik xüsusiyyətləri aşağıdakılar-
dır:
sosial infrastruktur sahələri üçün xidmətlərin istehlakının ərazi lokallaşdırılması
səciyyəvidir, yəni sosial infrastruktur müəyyən əraziyə bağlıdır. O, regiona işləyir.
Regionun sosial-iqtisadi mühitinin həyat qabiliyyəti və etibarlılığı sosial
infrastrukturun inkişaf səviyyəsindən çox asılıdır. O regional təsərrüfat
kompleksinin tərkib elementi, onun alt sistemi kimi formalaşır və fəaliyyət
göstərir. Öz növbəsində regional təsərrüfat kompleksi özü təkrar istehsal edən
sistem kimi ictimai təkrar istehsal prosesində daxili və xarici sistemlər və alt
sistemlər arasında şaquli və üfüqi qarşılıqlı fəaliyyət göstərən iqtisadiyyatın bir çox
sahələrindən və alt sahələrindən ibarətdir.
Hər regionun konkret şəraitdə sosial
infrastrukturunmüxtəlif obyektlərinin həlqələri funksional bloklar yaradırlar: a)
məktəbəqədər müəssisələr, təhsil, elm; b) səhiyyə, idman, turizm, ətraf mühitin
qorunması; c) mənzil təsərrüfatı, kommunal və məişət xidməti; c) pərakəndə
ticarət, ictimai iaşə; d) məişət kommunikasiyaları, ictimai nəqliyyat, rabitə
vasitələri və məlumatlandırma və s..
bir sıra araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, infrastrukturun inkişafının struktur
elementlərinin formalaşması tsiklindən fərqli olan öz spesifik tsikliyi var. Bu
11
infrastruktur tsiklik (infratsiklik) özlərinin faza xarakteristikası, tezlik və
amplitudasına
görə
struktur
əmələ
gətirən
elementlərin
tsiklərinin
xaraktersitikalarının dinamikası ilə fərqlənirlər. Bəzən onlar fazalar üzrə üst-üstə
düşə bilərlər və bir-birlərinə arxalana bilərlər, lakin bu yalnız tədqiq olunan
sistemlərin inkişaf edə bilən "qısa" dalğalarında özünün göstərən xüsusi hallardada
mümkündür, Bundan başqa, infratsikllər özü-özlüyündə infrastrukturun növ və
yarımnövlərindən (istehsal, sosial, institusional, fərdi, informasiya, ekoloji və s.)və
tədqiq olunan hər bir sistemin fərdi xarakteristikasından asılı olaraq çox əsaslı
şəkildə fərqlənir.
son illərdə sosial infrastrukturun inkişafının üçüncü xüsusiyyəti əhalinin
informasiya təminatında artan tələbatıdır. Həmin tələbatın ödənilməsində xüsusi
dinamiklik qlobal kompyuter şəbəkəsinə çıxış imkanı təmin edən maddi-real
elementlərin təşəkkülünü və fəaliyyət göstərməsini özündə daşıyır. Müxtəlif
sahələrdə böyük imkanlara malik olmaqla müasir informasiya texnologiyalarına
əsaslanan yeni kommunikasiya sistemlərinin insan cəmiyyətinin bilmədiyi bərabər
perspektivləri var. Bundan başqa, yeni texnologiyalar televiziya və radio verilişləri,
mobil telefon rabitəsi sistemlərinin infrastrukturunun inkişafına ciddi təsir göstərir.
Bazar (biznes) infrastrukturunun inkişafı etdirilməsi və formalaşdırılması
günümüzün ən önəmli və aktual olan problemlərindəndir. Ancaq qeyd olunan
problemin nəzəri - metodoloji cəhətdən yetərincə öyrənilməməsi praktikada bir çox
çətinliklər yaradır.
K. Marks “infrastruktur” termininə açıqlama verərək bildirirdi ki, bu, əslində
“ümumi əmək vasitələri”-dir hansı ki, istehsal prosesinin maddi şəraitini göstərir
və o olmadan əmək prosesi “ya tamamən mümkün deyildir, ya da o, qeyri-təkmil
şəkildə baş verir: K. Marks əmək vasitələrindən danışarkən, kanalları, istehsal
binalarını, torpağı və yolları nəzərdə tuturdu”.
Professor V.T. Novruzov qeyd edir ki, infrastruktur (“infra”-alt, “struktura”-
tikili) termini hərfi anlamda tikintinin kənardan görünməz olan hissəsi, yəni,
bünövrəsi anlamını daşıyır. İqtisadi mahiyyəti baxımından isə xüsusi mənbədə
infrastruktur - iqtisadiyyatın təməlini təşkil edən və iqtisadi sferaların fəaliyyət
12
göstərməsinin mümkün olmasını təmin edən sahələrin məsmusu kimi qəbul olunur.
Dolayı desək, infrastruktur sferalarının işçi qüvvələrinin yenidən istehsalını,
istehsalın fəaliyyət göstərməsini və insanların gündəlik həyatının təminatçısı olan
bir kompleks kimi önəmli əhəmiyyəti vardır [18, 169].
Artıq keçən əsrin 40-cı illərindən başlayaraq “infrastruktur” anlayışına
maddi
istehsalın fəaliyyəti üçün normal xidmət göstərən sahələrin toplusu kimi
yanaşılmağa başlandı. Keçmiş SSRl-də müvafiq problemin tədqiqinə XX əsrin 70-
ci illərində cəhd edildi. Lakin həmin illərdə mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma
sisteminin hakim mövqe tutması bu problemin araşdırmasını lüzumsuz etmiş,
bazar infrastrukturlarının formalaşması bir növ dondurulmuşdur. Etiraf etmək
lazımdır ki, həmin dövrdə “real sosializm” pərdəsi altında bir sıra bu tipli struktur
və institutlar yaradılsa da, bunlar real bazar şəraitində baş verən proseslərdən uzaq
idilər və onlara uyğun ola bilməzdilər. Yalnız keçən əsrin 90-cı illərində keçmiş
sovet imperiyası dağıldıqdan, buraya daxil olan respublikalar suverenlik əldə etdik-
dən, onların bazar iqtisadiyyatına keçidi təmin olunduqdan sonra sözügedən
problemə aid məqalələr və monoqrafiyalar işıq üzü görməyə başladı.
Digər bir alimlər bu problemə makroiqtisadi təhlil baxımından
yanaşdıqlarına görə, bazar infrastrukturunun elmi izahında sahələrə bölmə
prinsiplərindən yararlanmağı üstün tuturlar. Onlar təsərrüfat sahələrini, “əsas” və
“ikinci” dərəcəli sahələrə bölməklə, bazar infrastrukturunu “ikinci dərəcəli”, daha
doğrusu, asılı sahələr kompleksinə aid edirlər. Bəzən bazar infrastrukturu material
resurslarının və işgüzar münasibətlərin hərəkətinə vasitəçilik edən, subyektlivliyinə
və müxtəlifliyinə baxmadan bu münasibətləri vahid tam kimi əlaqələndirən
təşkilati-hüquqi formaların məcmusu kimi təqdim olunur. Göründüyü kimi, burada
da bazar infrastrukturu müstəqil bazar kimi yox, vasitəçilik xarakterinə malik olan
təşkilati- hüquqi formaların üzvi sintezi kimi səciyyələnir. Məsələ burasındadır ki,
bazar infrastrukturu bazarın müxtəlif formaların fəaliyyətində təkcə vasitəçi
subyekt kimi deyil, həm də bu fəaliyyət üçün, zəruri iqtisadi mühitin yaranmasına
13
xidmət edir, nəticədə isə bütoviükdə bazar iqtisadi sisteminin normal fəaliyyəti
təmin edilir.
Bazar infrastrukturunun formalaşması və inkişafı problemlərinin tədqiqatçısı
kimi tanınan professor R.M. Cəbiyevin yanaşmasına əsaslanaraq desək, bazar
infrastrukturu, öz mənşəyi və təbiətinə görə, canlı bir orqanizm kimi iqtisadi
sistemə təsir göstərməklə, onun normal fəaliyyətinin təmin edilməsində böyük rol
oynayan institutların tam bir kompleksi halında çıxış edir. Onun fikrincə, bazar
infrastrukturu, çoxsaylı əlamətləri əsasında bir - biri ilə qarşılıqlı fəaliyyət təşkil
edən müstəqil
bazarlardan ibarətdir [18, 172].
Lakin araşdırmalar göstərir ki, bir çox alimlər və praktiklər bəzi bazarları ya
sərbəst bazarlar sırasına aid etmirlər, ya da onları ümumiyyətlə bazar
infrastrukturunun tərkibindən çıxarırlar.
Müasir bazar infrastrukturu inkişaf etmiş ölkələrdə sahələr kompleksi şəklini
almışdır və son zamanlar bütövlükdə sənaуe sahələri ilə müqayisədə daha böyük
sürətlə inkişaf edir. Bu bir çox amillərlə izah olunur və hər şeydən əvvəl, istehsal
sektorunun qabaqlayıcı inkişafında baş verən irəliləyişlərlə əlaqələndirilir. Ona
görə də infrastruktur bəzən geridə qalmış bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişafına
əsaslı təsir göstərir. İnkişaf etmiş ölkələr, ilk növbədə ABŞ bu səbəbdən fəal
şəkildə sahələrin infrastrukturuna əsaslı kapital qoyurlar. Qərb iqtisadi
ədəbiyyatında bu proses “iqtisadiyyatın servisləşdirilməsi” adını almışdır. Qeyd
edək ki. bu prosesə digər amillər də təsir göstərmişdir: ictimai əmək bölgüsü
dərinləşmiş, kredit ehtiyatlarına tələbat artmış, elmi-texniki tərəqqi daha sürətlə
inkişaf etmişdir. İstehsalın fərdiləşdirilməsi və diversifikasiyası daha böyük templə
baş verir, iqtisadiyyatın inkişafının təbii sərvətləri, əmək ehtiyatlarını və s. kimi
amillərin qorunmasına keçidi geniş vüsət alır.
Müəyyən inkişaf mərhələsində xalq təsərrüfatındaki yerinə və ona ayrılan
roluna görə infrastruktur özlüyündə milli inkişafın mühüm ehtiyatlarından birinə
çevrilmişdir. Ondan istifadə etdikcə müəyyən olunmuşdur ki, infrastruktur sahələri
istehsal sahələri ilə müqayisədə çoxlu sayda üstünlüklərə malikdir. İnfrastruktur
14
sahələri kiçik material tutumluluğu və ehtiyat tutunduğu ilə fərqlənirlər və bununla
da özünün iqtisadi tərəqqidə ehtiyat qoruyucu növündəki payını, əlavəsini təmin
edirlər. İqtisadiyyatın digər sahələri ilə müqayisədə infrastruktur sahələrinin daha
sürətlə inkişafı onları ümumi milli məhsul yığımına kifayət qədər yüksək və daima
artan əlavələr verməsi ilə xarakterdə edirlər. İnfrastruktur sahələrinin məhsullarına
tələbatın artmasının yüksək çoxşaxəli effekti onun olduqca gözəl xüsusiyyətidir və
bu infrastrukturun özünün, ilk növbədə, genişlənməsi eləcə də bunun vasitəsilə
bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişafına impuls verir. Belə ki, yeni avadanlıqların və
texnologiyanın istifadəsinin yüksək səviyyəsi və sürətli inkişafı ilə əlaqədar
maşınqayırma kompleksi öz üzərində infrastruktur sahələrini: çox böyük
stimullaşdırıcı təsirini hiss edir [37, 21].
Bazara keçid dövrünü, məlumdur ki, bir çox dünya ölkələri yaşamışlar.
Azərbaycan da bazar iqtisadiyyatına keçid vəziyyətində yerləşir. Keçid dövrü –
statistika deyil, dinamika, prosesdir. Bazar iqtisadiyyatına keçid bir proses kimi
uzun illər davam edir. O bir neçə mərhələlərdə həyata keçirilir. Keçid dövrünün
daha məsuliyyətli, əməktutumlu və kapitaltutumlu mərhələsi müasir bazar
infrastrukturunun formalaşması və inkişafıdır. Müəssisələrin və sahibkarlığın
inkişafı Azərbaycanın iqtisadi artımı üçün, dərin iqtisadi böhran vəziyyətindən
çıxış üçün həlledici rol oynayır. Təəsüf ki, halhazırda sahibkarlar öz
fəaliyyətlərində müxtəlif problemlərlə və çətinliklərlə qarşılaşırlar.
Dostları ilə paylaş: |