M a t m u r o d o V f. M

Nazorat savollari
1. M a ’m uriy islohotning m aqsadi nim alardan iborat?
2. M akroiqtisodiy tartibga solishni sanab chiqing.
3. G orizontal m arkazsizlashtirishni tushintirib bering.
4. Elektron hukum atni joriy qilish zaruriyati va m uam m olari qanday?
5. A xborot va kom m unikatsiyatexnologiyalari (АКТ) davlat boshqaruv 
tizim iga tatbiq etilsa qanday sam aralarga erishiladi?
6. F uqarolar yig'ini raisi (oqsoqoli) va uning m aslahatchilari saylovi qay 
tarzd a o'tkaziladi?
7. Fuqarolarning o 'z -o 'z in i boshqaruvchi organlari tuzilm alarini sanang.
8. N odavlat notijorat tashkilotlari (N N T )n in g m a’m uriy boshqaruv va 
jam iyat taraqqiyotidagi rolini hikoya qiling.
36

---

2-bob. DAVLAT HOKIMIYATI, DAVLAT BOSHQARUV
VA XO‘JALIK BOSHQARUV ORGANLARI
TIZIM IN IN G FAOLIYATI
2.1. Vertikal markazsizlashtirish va davlat hokimiyatining mahalliy
organlari salohiyatini mustahkamlash
Markazlashgan rejali iqtisodiyot am alda b o ‘lgan va bozor iqtisodiga o ‘tishga 
kirishilgan dastlabki yillarda iqtisodiy va ijtim oiy rivojlanishga doir davlat 
qarorlari o ‘ta m arkazlashgan holda qabul qilinardi. Mahalliy hokim likning 
qaror qabul qilish jarayoniga ta ’sir o‘tkaza olish imkoniyati cheklangan b o ‘lib, 
buning natijasida ular m arkaz qarorlarining passiv ijrochisiga aylanib qolgan 
edi. M arkaziy rejalashtirishdan voz kechish davlat qarorlarining sezilarli dara­
jada markazsizlashuviga olib keladi. A m m o ularning qaysilari m arkazsizlash- 
tirilib, qaysilari markaziy hokimiyat q o ‘Iida qoldiriiishi kerak?
«Ijtimoiy ne\m atlar» haqidagi nazariya bulardan birini tanlashga yordam
beradi. M ahalliy ahamiyatga m olik ijtimoiy n e ’m atlar faqat ushbu hududda- 
gi (viloyat, tum an) aholiga asqatadi. Bu holda mahalliy ham jam iyatlar o ‘zlari 
uchun zarurroq bo'lgan tovar va xizm atlam ing xususiyati haqida va qanday 
qilib uni yaxshiroq ishlab chiqarish yoki taqdim etishni yaxshiroq biladi. Bunday 
afzallik ayniqsa jam oat xarakteridagi xizm atlam i ishlab chiqishda ularning 
m ahalliy ehtiyojlarga m os kelishi jihatidan qimmatli.
Biroq katta hududlarga yoki butu n m am lakatga ta ’sir etadigan loyiha- 
larda m ahalliy miqyosda qabul qilingan qarorlar yetarlicha muvofiqlashm a- 
ganligi tufayli samarasiz b o ‘lib chiqishi m uam m osi bor. Binobarin, bunday 
qarorlar m arkazlashgan tarzda qabul qilinishi kerak. M asalan, m am lakatning 
turli hududlarini bog‘lovchi avtoyo‘1 qurilishini («davlat miqyosidagi ijtimoiy 
n e ’matlar»ning oddiy misoli) markaziy hukum at idoralariga ishonib topshirish 
m a’qul. A niqroq qilib aytsak, bunday jam oat tadbiri uchun «optimal ishlab 
chiqarish ko‘lam i»ni aniqlab olish zarur. U ning b a ’zi bosqichlarini tu m an 
darajasida, boshqalarini tum anlararo darajada (ijtimoiy va boshqa sohalar bilan 
bog'liq) bajargan m a ’qul. Qolgan bosqichlar viloyat yoki bir necha viloyatlar 
o ‘rtasida, pirovardida esa davlat miqyosida bajariladi.
U m um an bunday yondashuvda «davlat miqyosidagi ijtimoiy n e’matlar»ni 
em as, «m ahalliy miqyosdagi ijtim oiy n e ’m atlar» (sog‘liqni saqlash, t a ’lim , 
qishloq xo'jaligi, y o ‘lovchi tashish transporti va boshqa sohalar)ni m arkaz- 
sizlashtirgan m a ’qul. B oshqacha qilib aytganda, «xo'jalik m uam m olari av- 
valo m ahalliy darajada hal qilinishi lozim » degan prinsipga suyanish kerak,
37

---

ya’ni yuqori darajadagi institutlar quyi darajadagi institutlar bajara olm ay- 
digan yoki sam arasiz bajaradigan xizm atni ko'rsatishi lozim.
H a r bir m am lakat o ‘z tarixi, xalqining m entalitetidan kelib chiqadigan 
o ‘z m arkazsizlashtirish tajribasiga ega. B a’zi Yevropa davlatlari, m asalan, 
Shveytsariyada m arkazlashgan davlat kichik m ustaqil davlatlar (kantonlar) 
birlashishi asosida yuzaga kelgan va shu sabab markazsizlashtirish u yerda 
«pastdan yuqoriga» shaklida kechdi. Boshqa davlatlar, m asalan, Fransiya- 
da davlat ham isha yuqori markazlashganligiga ko'ra ajralib turgan va m arkaz­
sizlashtirish «yuqoridan pastga», ya’ni vakolatlam ing bir qism ini m arkaziy 
organlardan hududiy bo'linm alarga (dekontsentratsiya) yoki m ahalliy o 'z - 
o 'z in i boshqaruv organlariga berish orqali am alga oshirilgan.
H ozirgi 0 ‘zbekistonda ikki asosiy m ahalliy boshqaruv shakli b orki, 
ko ‘pincha asossiz ravishda ular bir tushuncha, deb qaraladi.
Birinchidan, joylardagi davlat hokimiyati organlari — viloyatlar, Toshkent 
shahri, shuningdek, shahar va tum anlardagi vakillik va ijroiya hokim iyati 
organlari. Bu organlar joylarda davlat hokim iyatini nam oyon qiladi va o ‘zidan 
yuqori darajadagi davlat boshqaruvi organlari ham da ushbu h u du dd a istiqo- 
m at qiluvchi aholi oldida javobgar hisoblanadi.
Ikkinchidan, fuqarolarning o ‘z - o ‘zini boshqaruv organlari — davlat 
hokim lik tizim iga kirm asdan, fuqarolarning haqiqiy o ‘z - o ‘zini boshqaruv 
organlari hisoblangan shaharcha fuqarolar yig‘ini, qishloq, ovul va m ahalla 
yig‘ini kengashidir. Bu o ‘z - o ‘zini boshqaruv organlarining boshqaruvchi- 
lari tegishli hududda istiqomat qiladigan aholi tom onidan saylanadi va bevosi­
ta unga hisob beradi.
U shbu shakllarga muvofiq, m arkazsizlashtirishni ikki yoqlam a jarayon 
deyish m um kin: bir to m ondan, davlat boshqaruvi markaziy organlarining 
m um kin bo'lgan funksiyalari joylardagi davlat hokim iyati organlariga beril- 
sa, ikkinchi to m o n d an , mahalliy m asalalarni hal qilish fuqarolarning o 'z - 
o 'z in i boshqarish organlariga topshiriladi. Bu esa shaharcha, qishloq, ovul 
va m ahallalarda istiqom at qiluvchilarning kundalik tashvish va ehtiyojlari 
ham d a hududning tarixiy o'ziga xosliklari, m illiy va m a’naviy qadriyatlarini 
yanada t o ‘laroq hisobga olish im konini beradi.